تکثیر گیاهان دارویی با قابلیت کنترل مراکز ریزگرد/تلاش برای حفظ و به‌نژادی گیاهان دارویی کشور

به گزارش روابط عمومی جهاددانشگاهی، پژوهشکده گیاهان دارویی جهاددانشگاهی به عنوان مرکز تحقیقات گیاهان دارویی کشور و منطقه در مهرماه ۱۳۷۷ تاسیس شد و در سال ۱۳۸۰ به عنوان مرکز تحقیقات گیاهان دارویی جهاددانشگاهی مورد تصویب شورای گسترش دانشگاه‌های علوم پزشکی وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی قرار گرفت.

در حال حاضر این پژوهشکده با بهره‌گیری از حضور بیش از ۵۰ عضو هیأت علمی و پژوهشگر در قالب چهار گروه پژوهشی و آموزشی: فارماکولوژی و طب کاربردی؛ فارماکوگنوزی و داروسازی؛ کشت و توسعه گیاهان دارویی؛ بیوتکنولوژی گیاهان دارویی، و سه مرکز خدمات تخصصی در زمینه‌های تجزیه و تحلیل، فرمولاسیون، تولید نهال، بذر و فرآورده‌های دارویی گیاهی و گیاهان دارویی و مرکز رشد فعالیت دارد.

در آستانه چهل و دومین سالگرد تاسیس جهاددانشگاهی، دکتر اردشیر قادری عضو هیات علمی پژوهشکده گیاهان دارویی جهاددانشگاهی یکی از مهم‌ترین طرح‌های پژوهشی این پژوهشکده را تشریح کرد و گفت: راهبرد اصلی این پژوهشکده در حوزه زیست فناوری گیاهان دارویی شامل تولید و تکثیر گیاهان دارویی مهم در کشور و تولید مواد اولیه با کیفیت گیاهی به منظور استفاده در صنایع دارویی است.

وی افزود: در راستای نیل به راهبرد اول پنج طرح پژوهشی در خصوص گیاهان استراتژیک و مهم کشور داشتیم که اولین آنها، در رابطه با درخت سرخدار یا چوب سرخ بود. درخت سرخدار با نام علمی Taxus bacata جزو قدیمی‌ترین گونه­‌های گیاهی کشور و یکی از 150 گونه گیاهی جنگل­‌های هیرکانی است که از دوره سوم زمین‌شناسی (ژوراسیک) بوده و آخرین عصر یخبندان را از سر گذرانده و به عنوان یک فسیل زنده مورد توجه است. از این گیاه ارزشمند، ترکیبات ضد سرطان استخراج می­‌شود، اما متاسفانه به دلیل داشتن چوب ارزشمند و پرکاربرد در طول سالیان به­‌صورت غیرقانونی قطع و در حال انقراض هستند. در این طرح از معدود درختان باقی مانده  بافت زنده تهیه شد و با استفاده از روش کشت‌بافت، تکثیر شد. در حال حاضر در حال ارتقاء این دانش فنی و تولید در سطح تجاری این درخت ارزشمند هستیم.

عضو هیات علمی پژوهشکده گیاهان دارویی با بیان این که در کشور گونه­‌های گیاهی ارزشمند و در حال انقراض دیگری از جمله ارکیده‌­­ها را داریم که دارای خواص دارویی و غذایی بالایی بوده، اما به دلیل برداشت بی‌رویه تقریبا همه­ آنها در حال منقرض شدن هستند، خاطرنشان کرد: گیاه ارکیده در صنایع غذایی، عطرسازی و لوازم آرایشی و بهداشتی نیز مورد استفاده قرار می‌­گیرد.

وی افزود: ارکیده‌­ها به دلیل شرایط خاص تولید بذر و اندوخته غذایی بسیار کم آن در بسیاری از نقاط رویش از بین رفته است به همین دلیل در یک طرح پژوهشی از طریق روش کشت بافت، دانش فنی تکثیر این گونه ارزشمند را در تعداد بالا تدوین و با جمع آوری نمونه‌ها تلاش کردیم تنوع ژنتیکی این گیاهان را حفظ کنیم. هدف نهایی از انجام این پژوهش ایجاد روشی مقرون به صرفه و سریع تکثیر ارکیده بود که دیگر نیازی به برداشت از طبیعت نباشد و از سوی دیگر نیاز داخلی به مواد اولیه گیاهی ارکیده فراهم شد تا دیگر نیاز به واردات فرآورده‌های آن و یا خود این گیاه وجود نداشته باشد.

عضو هیات علمی پژوهشکده گیاهان دارویی جهاددانشگاهی در خصوص طرحی برای تکثیر و احیاء درختان بلوط و بنه (پسته وحشی) بیان کرد: جنگل­‌های بلوط و بنه زاگرس به دلیل خشکسالی، گرد و غبار، آفات و دخالت‌­های بشری در معرض نابودی وسیع  قرار گرفته‌اند. تولید گیاهچه­ این گیاهان ارزشمند از روش‌­های سنتی فرآیندی زمانبر و پرهزینه است، از این‌رو تکثیر نشای استاندارد و با کیفیت از طریق روش‌­های نوین و زیست‌فناوری گام مهمی در راستای احیای این گیاهان مهم و بوم‌ساز است. این طرح حدود سه سال است که آغاز شده و اکنون در مرحله تجاری‌سازی است.

دکتر قادری در ادامه با اشاره به اهمیت حفظ و تکثیر گیاهان بومی متحمل به خشکی و موثر در تثبیت گرد و غبار و برنامه‌­های پژوهشکده گیاهان دارویی در این راستا گفت: در این زمینه با کمک روش­‌های زیست‌فناوری، امکان حفظ و تکثیر گیاهان بومی متحمل در کانون‌­های تولید ریزگرد کشور مهیا شده است. ابتدا با بازدید از کانون‌­های ایجاد گرد و غبار گونه‌­های مقاوم گیاهی، شناسایی و نمونه‌برداری شدند.

وی تصریح کرد: در مرحله بعد با استفاده از روش‌­های زیست­‌فناوری تکثیر شدند. در حال حاضر با رایزنی با سازمان­‌های مربوطه درصدد هستیم گیاهان تولید شده را در سطح پایلوت در این مناطق کشت کنیم و در مرحله پایانی سطح زیر کشت را افزایش دهیم. این گیاهان هم خاصیت دارویی دارند و هم به شرایط نامساعد طبیعی مقاوم‌اند که خود باعث اهمیت دو چندان نتایج این طرح می‌­شود.

عضو هیات علمی پژوهشکده گیاهان دارویی جهاددانشگاهی درباره مساله‌محور بودن فعالیت­‌های جهاددانشگاهی به ویژه فعالیت­‌های پژوهشکده گیاهان دارویی اشاره کرد و افزود: همواره سیر حرکت پژوهشکده گیاهان دارویی اینطور بوده که با به کار گرفتن نخبگانی که در زمینه‌های مختلف دارای تجربه و ایده هستند، تلاش کرده است بستری را مهیا کند که مشکلات عمده کشور را که متولی مشخصی ندارد، شناسایی کند.

وی ادامه داد: بر اساس توانمندی‌هایمان پروژه‌­هایی را تعریف کردیم. به طور مثال در زمینه پدیده ریزگرد و گردوغبار، توانایی ما این بود که از طریق تکنیک‌های زیست‌فناوری، گیاهان موثر بر کنترل این پدیده را در تعداد بالا تکثیر کنیم. دارای گنجینه ارزشمندی از گیاهان دارویی هستیم که بسیاری از آنها در حال نابودی هستند. تلاش کردیم با تعریف طرح‌های مشخصی، تنوع این گونه‌ها را حفظ و آنها را احیا کنیم. درختان ارزشمندی مانند سرخدار، بلوط و بنه و گیاه ارکیده از جمله این گونه‌ها بودند. خروجی این طرح‌های پژوهشی نهایتا باعث حفظ سلامت اکوسیستم می‌شود و این امر به طور مستقیم بر سلامت جامعه، تامین مواد اولیه دارویی کشور و ایجاد اشتغال موثر است.

دکتر قادری در پاسخ به پرسشی درباره احتمال تبدیل شدن به قطب علمی منطقه در حوزه گیاهان دارویی به دنبال فعالیت‌های جهاد دانشگاهی گفت: هم اکنون از نظر تولید محتوای علمی درباره گیاهان دارویی ما قطب علمی منطقه هستیم. هیچ کشور مسلمانی به اندازه ما تولید محتوای علمی بر روی گیاهان دارویی نداشته است. ما الان در مرحله گذار هستیم، چون از تحقیقات صرف عبور کرده‌ایم و به دنبال استفاده از دانش خود هستیم. امسال سال تولید دانش‌بنیان است و ما در نظر داریم یافته های علمی به کالای استراتژیک برسند. در تلاش هستیم پژوهش‌های خود را به سمتی ببریم که دانش فنی ایجاد کند و این دانش فنی، منجر به تولید کالای ارزشمند شود که کشور به آن نیاز دارد. هنگامی که این شرکت‌ها در بخش‌­های مختلف راه‌اندازی شود، عملاً تحریم‌ها بی‌اثر می‌شوند.

به نقل از ایسنا، عضو هیات علمی پژوهشکده گیاهان دارویی اظهار کرد: در حوزه گیاهان دارویی نیز ما در تلاشیم از تنوع گونه‌ای که در کشور داریم حفاظت کنیم. تنوع گیاهان دارویی ایران از تنوع گیاهان دارویی کل اروپا بیشتر است. نباید اجازه دهیم گیاهان دارویی‌مان به طور فله‌ای از کشور خارج شود. در پژوهشکده گیاهان دارویی، دو طرح در خصوص گیاهان ادویه‌ای داریم و میخواهیم شرایطی را فراهم کنیم که از واردات زردچوبه، زنجبیل و فلفل سیاه بی‌نیاز شویم. هم اقلیم و هم نیروی متخصص برای تولید این گیاهان وجود دارد و ما بعدتر می‌توانیم به صادرکننده آن نیز تبدیل شویم.