به مناسبت نخستین سالگرد درگذشت دکتر پروانه فرزانه؛
از پروانگی تا عالم فرزانگی؛ به یاد «پروانه»ای که «فرزانه» بود
دکتر «پروانه فرزانه» بنیانگذار و مدیر فقید بانک سلول‌های انسانی و جانوری مرکز ملی ذخایر ژنتیکی و زیستی ایران (وابسته به جهاددانشگاهی)، یکی از ستارگان درخشان آسمان علمی ایران است که ۲۹ تیر سال ۱۳۹۹ به دیدار حق شتافت.
دکتر "پروانه فرزانه" بنیانگذار و مدیر فقید بانک سلول‌های انسانی و جانوری مرکز ملی ذخایر ژنتیکی و زیستی ایران (وابسته به جهاددانشگاهی)، یکی از ستارگان درخشان آسمان علمی ایران است که ۲۹ تیر سال ۱۳۹۹ به دیدار حق شتافت.
گزارشی که در ادامه می‌خوانید حاصل گفت‌وگو با جمعی از متخصصان و پژوهشگران کشور در خصوص خصوصیات اخلاقی و فعالیت‌های علمی- پژوهشی دکتر "پروانه فرزانه" است، پاسداشتی است از یک عمر تلاش خالصانه علمی و پژوهشی این "بانوی فرزانه".
دکتر فرزانه، فردی مؤمن، معتقد و اخلاق‌مدار
دکتر معصومه ابتکار معاون رییس جمهور در امور زنان و خانواده و استاد دانشگاه تربیت مدرس در خصوص شخصیت اخلاقی و علمی دکتر "پروانه فرزانه" گفت: بعد از پیروزی انقلاب اسلامی، فرصت‌های خوبی برای تحصیل و ارتقاء سطح علمی بانوان کشور فراهم شد و بانوان زیادی از این فرصت استفاده کرده و بسیار درخشیدند. یکی از این نمونه‌های درخشان، دکتر پروانه فرزانه بود و این سعادت را داشتم که در دانشگاه تربیت مدرس، استاد راهنمای پایان‌نامه ایشان در مقطع کارشناسی ارشد باشم. دکتر فرزانه، بانویی خستگی‌ناپذیر و علاقه‌مند به کار و در مسیر ارتقای سطح علمی و کسب دانش و آگاهی، بسیار پرتلاش بودند.
معاون رییس جمهور در امور زنان و خانواده خاطرنشان کرد: روحیات مختلفی را در افراد شاهد هستیم؛ برخی افراد روحیه مدرک‌گرایی دارند و تلاش می‌کنند به هر شکل ممکن دوره تحصیلی را سپری کنند؛ اما دکتر فرزانه به‌هیچ‌عنوان چنین نگاهی نداشتند و در طول تحصیل، بسیار متعهد، دقیق و پرتلاش عمل می‌کردند. در عین حال از لحاظ رفتاری و به معنای واقعی کلمه، بسیار مؤمن، معتقد و متدینی بودند و این مساله، صِرف ظاهر و مناسبات پوششی نبود.
دکتر ابتکار افزود: هم در دوران تحصیل ایشان و هم در دوره‌های بعدی که تا حدودی با هم در ارتباط بودیم، ایشان را به‌عنوان یک فرد اخلاق‌مدار می‌شناختم. به‌هیچ‌عنوان در برخی عرصه‌ها که افراد درگیر تهمت، غیبت یا مسائل دیگر می‌شوند، وارد نمی‌شدند؛ مساله‌ای که متاسفانه در جامعه امروزی، بسیار شاهد آن هستیم و افراد به‌راحتی در مورد دیگران صحبت کرده و آن‌ها را قضاوت می‌کنند. دکتر فرزانه نسبت به این موضوع بسیار حساس بوده و در این زمینه، یک الگوی رفتاری بسیار خوب از خود به‌جای گذاشتند.
استاد دانشگاه تربیت مدرس خاطرنشان کرد: دکتر فرزانه در طول دوران حیات‌شان، از زمان تحصیل تا مقطع دکترا و انجام فعالیت‌های پژوهشی، همچنین تلاش برای راه‌اندازی و مدیریت بانک سلول‌های انسانی و جانوری در مرکز ملی ذخایر ژنتیکی و زیستی ایران، همواره تلاش می‌کردند به دیگران کمک کنند؛ بعضاً بسیاری از دانشجویان من نیز از کمک و حمایت دکتر فرزانه استفاده می‌کردند. همه این موارد نشان‌دهنده روحیه دیگر خواهی، نوع‌دوستی و عشق به کار و وطن ایشان بود. قطعاً کشور، گوهر درخشانی را از دست داد و امیدوارم همه کسانی که دوست، همکار یا شاگرد ایشان بودند، بتوانند مرام و منش و اخلاق بی‌نظیر دکتر فرزانه و کارهای خوبی که در عرصه‌های علمی و غیرعلمی داشتند را زنده نگه دارند.
معاون رییس جمهور در امور زنان و خانواده با اشاره به بیماری سختی که دکتر فرزانه در طول زندگی از آن رنج می‌بردند، تاکید کرد: بحث بیماری ایشان مساله بسیار مهمی است؛ اگر به ظاهر دکتر فرزانه نگاه می‌کردید، هیچ‌وقت گله یا شکایتی از ایشان نمی‌شنیدید و حتی متوجه نمی‌شدید که درگیر چه بیماری سختی هستند و با چه مشکلاتی دست و پنجه نرم می‌کنند. دکتر فرزانه به قدری از لحاظ روحی قوی بودند و توکل و اعتماد بالایی به خداوند متعال داشتند که در اوج درد و مشکلات ناشی از بیماری، کسی متوجه مشکلات ایشان نمی‌شد. این موضوع، درس بزرگی برای همه ما است؛ اینکه فکر کنیم همیشه باید در زندگی موفق باشیم و پیشرفت کنیم، تفکر درستی نیست. واقعیت دنیا این‌طور نبوده و نخواهد بود. کسانی که مدارج پیشرفت و ترقی را طی کرده یا کسانی که به ظاهر موفق نبوده‌اند، همگی مراحلی از سختی و شکست را پشت سر گذاشته‌اند.
معاون رییس جمهور در امور زنان و خانواده تصریح کرد: مهم این است که چطور با این مراحل مواجه شویم؛ اینکه سختی و مشکلات، به مساله اصلی زندگی ما تبدیل شده و غصه و غم، تمام زندگی ما را فرابگیرد و این رنج و سختی را دائماً به دیگران نیز منتقل کنیم، یا اینکه مشکلات را به جان بخریم و با صبر و ایستادگی، تلاش کنیم از سختی و مشکلات عبور کرده و زمینه رشد و شکوفایی فردی، خانوادگی و حتی پیشرفت کشور را فراهم کنیم؛ قطعاً این نوع رفتار به معنای واقعی کلمه، ایثار و ازخودگذشتگی و ویژگی انسان‌های متعالی است.
دکتر ابتکار افزود: گاهی اوقات با کوچک‌ترین فشار، کمبود یا مشکلی به هم می‌ریزیم و این نگرانی و فشار را به دیگران نیز منتقل می‌کنیم. در شبکه‌های اجتماعی شاهد هستیم که یا مشکل یا مساله‌ای، تبدیل به یک مساله عمومی می‌شود، در صورتی که موضوع مربوط به گذشته بوده و حل شده است؛ اما این درد و رنج هنوز در شبکه‌های اجتماعی انتشار پیدا می‌کند. باید بدانیم وقتی این درد و رنج را در جامعه انتشار می‌دهیم، در حال انتشار ناامیدی در سطح جامعه هستیم. متأسفانه رویکرد در شبکه‌های اجتماعی به سمت انتشار اخبار ناامیدکننده است و وقتی این موج ناامیدی را به جامعه منتقل می‌کنیم، امواج آن به سمت خود ما نیز بازمی‌گردد.
استاد دانشگاه تربیت مدرس گفت: به نظرم دکتر فرزانه در این زمینه، الهام‌بخش و الگوی بسیار خوبی برای جامعه هستند. ایشان با وجود تحمل درد و رنج فراوان ناشی از بیماری اصلاً اجازه نمی‌دادند دیگران متوجه این موضوع شوند؛ حتی در برابر مشکلات و کمبودهایی که در محل کار وجود داشت، معترض نبوده و تلاش می‌کردند راهکاری برای مشکلات موجود پیدا کنند. همواره با امید، پرانرژی و متوکل به پیش می‌رفتند. در عین اینکه فردی بسیار مؤمن و معتقد بودند، به‌هیچ‌عنوان به دنبال ظاهرسازی و مقدس‌مآبی نبودند. جایزه فرزانه (جایزه دکتر پروانه فرزانه در حوزه زیست‌پزشکی) که به همت جمعی از دوستان و همکاران ایشان در مرکز ملی ذخایر ژنتیکی و زیستی ایران، پژوهشگاه رویان جهاددانشگاهی، انجمن ژنتیک ایران و معاونت رییس جمهور در امور زنان و خانواده شکل گرفت، فرصت خوبی برای ادامه مسیر دکتر فرزانه فراهم شده است.
توجه به توسعه علمی و بالا بردن پرچم کشور در این عرصه
دکتر سید مجید تولیت ابوالحسنی رییس مرکز ملی ذخایر ژنتیکی و زیستی ایران وابسته به جهاددانشگاهی با اشاره به تلاش پیگیر و مستمر دکتر "پروانه فرزانه" در راه‌اندازی بانک سلول‌های انسانی و جانوری این مرکز گفت: به دنبال ابلاغ مقام معظم رهبری (مدظله‌العالی) مبنی برای ایجاد زیست بانک مرکزی در کشور به جهاددانشگاهی، ابتدا مطالعات راه‌اندازی مرکز در قالب چهار بانک سلول‌های انسانی و جانوری، گیاهی، میکروارگانیسم‌ها و مولکولی آغاز شد. سال ۱۳۸۷ کارگروه‌های تخصصی برای بررسی مطالعات امکان‌سنجی و راه‌اندازی بانک‌های زیستی در مرکز ملی ذخایر ژنتیکی و زیستی ایران تشکیل شد و یکی از این کارگروه‌ها برای راه‌اندازی بانک سلول‌های انسانی و جانوری بود.
دکتر تولیت ابوالحسنی افزود: با حضور دکتر پروانه فرزانه در این کارگروه، سکان هدایت و راه‌اندازی این بانک به ایشان سپرده شد. زنده‌یاد دکتر فرزانه با تلاش وصف‌ناپذیر شبانه‌روزی با وجود درگیری با بیماری مزمن، تدوین استانداردها و دستورالعمل‌های تخصصی و اجرایی، طراحی و اجرای فضاهای آزمایشگاهی، تجهیز آن‌ها، آموزش و تربیت نیروی انسانی متخصص را آغاز کرد. با همت والای ایشان بانک سلول‌های جانوری و انسانی مرکز ملی ذخایر ژنتیکی و زیستی ایران با بیش از هزار و چهارصد رده سلولی در قالب کلکسیون‌های مختلف در دو بخش انسانی و جانوری مطابق با استاندارهای بانک‌های زیستی دنیا راه‌اندازی شد. اکنون این بانک، مجموعه‌ای از توانمندی‌های نرم‌افزاری و سخت‌افزاری در حوزه علوم سلولی، زیست‌فناوری و پزشکی برای تأمین نیاز مراکز علمی، دانشگاهی، صنعتی و کمک به حفظ گونه‌های کمیاب کشور را فراهم آورده است. وی هیچ‌گاه دست از تلاش، کسب و به‌روزرسانی علم و به‌ویژه مباحث علمی در حوزه علوم سلولی و بانک سلول برنداشت و در شرایط سخت بیماری نیز پیگیر امور بانک و پیشبرد فعالیت‌های آن بود.
رییس مرکز ملی ذخایر ژنتیکی و زیستی ایران وابسته به جهاددانشگاهی، خاطرنشان کرد: صحبت کردن در خصوص ویژگی‌های اخلاقی و رفتاری ایشان چیزی نیست که در بیان بگنجد و یا کامل ادا شود. زنده‌یاد دکتر فرزانه با قدرت ایمان و اعتقاد محکم و حس وطن‌دوستی بالایی که داشت، در شرایط سخت تحریم‌ها و فشارهای اقتصادی، به همکاران روحیه و امید داده و آن‌ها را به استقامت و ارائه طرح و راه‌حل برای رشد و توسعه علمی و عبور از بحران تشویق می‌کرد. بسیار پیگیر امور بانک بود تا مشکلی را در پیشبرد فعالیت بانک حل نمی‌کرد، دست از پیگیری و کوشش نمی‌کشید.
دکتر تولیت ابوالحسنی تصریح کرد: در محل کار علاوه بر اینکه مدیری مسئولیت‌پذیر بود، برای تک‌تک همکاران همانند مادری دلسوز بود؛ اگر مشکلی داشتند، آن را مانند مشکل خودش می‌دید و در کمک به حل مشکل آن‌ها تلاش می‌کرد. همچنین توسعه علمی و بالا بردن پرچم کشور در این عرصه برای ایشان بسیار مهم بود و دخیل بودن در رشد علمی کشور را خیر و برکت دنیا و آخرت می‌دانست و همکاران را به تحصیل علم و یادگیری دانش و فناوری‌های حوزه فعالیت‌شان تشویق می‌کرد.
دکتر فرزانه به همسر خود به چشم یک مجاهد در راه علم نگاه می‌کرد
دکتر عبدالحسین شاهوردی رییس پژوهشگاه رویان جهاددانشگاهی با اشاره به سابقه آشنایی و همکاری با دکتر "پروانه فرزانه" تأکید کرد: با دکتر فرزانه در مقاطعی مختلفی همکاری داشتیم و به دلیل حضور همسرشان، دکتر بهاروند در پژوهشگاه رویان، این تعامل و همکاری بیشتر بود. بارها به این نکته اشاره کرده‌ام که نقش حمایتی دکتر فرزانه هم در بحث زندگی و هم در زمینه حمایت از فعالیت‌های علمی و تحقیقاتی دکتر بهاروند و شکل‌گیری و قوام بحث سلول‌های بنیادی و پژوهشگاه رویان، نقش بسیار پررنگی بود. این همراهی، همکاری، همفکری دکتر فرزانه با دکتر بهاروند در حل مسائل و موضوعات مختلف را همواره شاهد بودیم.
دکتر شاهوردی تأکید کرد: دکتر فرزانه با وجود اینکه مسئولیت مهمی در مجموعه دیگر جهاددانشگاهی (بانک سلول‌های انسانی و جانوری مرکز ملی ذخایر ژنتیکی و زیستی ایران) برعهده داشتند، اما به دلیل هم رشته بودن و فعالیت در حوزه ایمونولوژی، در بحث تعمیق بسیاری از موضوعات، همراه و همفکر دکتر بهاروند بودند. این در شرایطی بود که دکتر فرزانه از سال‌های نخست ازدواج، درگیر بیماری سختی شدند که تا پایان عمر همراه ایشان بوده و مشکلات زیادی را برای وی ایجاد کرد.
وی خاطرنشان کرد: اما این بیماری نیز باعث نشد تا نقش حمایتی دکتر فرزانه از همسرشان، کمرنگ شود. در حقیقت، دکتر فرزانه به همسر خود، به چشم یک مجاهد در راه علم نگاه و ایشان را همراهی می‌کردند و در نبود ایشان، به دلیل سفرهای متعدد کاری و تحقیقاتی، مدیریت منزل و تربیت و هدایت فرزندشان را برعهده داشتند تا دکتر بهاروند بتوانند در مسیر دستیابی به اهداف علمی و تحقیقاتی خود گام بردارد.
رئیس پژوهشگاه رویان جهاددانشگاهی با اشاره به دقت نظر دکتر فرزانه در انجام کارهای مختلف تصریح کرد: یکی از خصلت‌های مهم ایشان، دقیق و عمیق بودن در کارها و فعالیت‌ها بود و به‌عنوان یک فرد علمی تا به طور کامل بر موضوع مسلط نمی‌شدند، به آن مبحث وارد نمی‌شدند. در زمان مرحوم دکتر کاظمی آشتیانی و همین‌طور در دوره خود من، بخش دانش‌آموزی جشنواره خوارزمی در حوزه زیست‌شناسی (بیولوژی) به پژوهشگاه رویان محول شد. دکتر فرزانه به‌عنوان داور همراه این گروه بودند. نگاهی که ایشان به بخش دانش‌آموزی جشنواره خوارزمی داشتند، بسیار فراتر از داوری و حتی نگاه مسئولین جشنواره بود. دکتر فرزانه نه به‌عنوان داور، بلکه به‌عنوان یک فرد دلسوز، به این مساله وارد شده و تمام سوابق کار را به دقت ارزیابی کرده و در یکی از جلسات داوری، با یک ارائه دقیق نشان دادند که در مسیر اشتباهی در حال حرکت هستیم و دانش‌آموزان را به‌درستی هدایت نمی‌کنیم.
دکتر شاهوردی افزود: گاهی اوقات، حمایت‌هایی را تبیین و اجرا می‌کنیم که شاید آثار مطلوبی در پی نداشته باشند؛ یعنی به‌درستی دانش‌آموزان را هدایت نمی‌کنیم و در آینده، به محققی تبدیل می‌شود که مرتکب خطایی شده و به انحراف کشیده می‌شود و متوجه نمی‌شویم که خود ما، بانی این مساله بوده‌ایم. دکتر فرزانه با آسیب‌شناسی دقیق و با جسارت، این موضوع را مطرح کرده و فرایند کار را اصلاح کردند.
رییس پژوهشگاه رویان به بخش دیگری از فعالیت‌های مشترک با دکتر فرزانه اشاره کرد و گفت: در مقطع زمانی دیگری، برای مطرح کردن و ترویج مبحث آینده‌پژوهی در بین پژوهشگران و اعضای هیات علمی، همچنین برای تدوین برنامه استراتژیک و خط‌مشی در زمینه بیولوژی، ناباروری و مسایلی که در پژوهشگاه رویان دنبال شد، از حضور دکتر فرزانه بهره‌مند شدیم. دکتر فرزانه با جدیت و پشتکار، جلسات متعددی را با حضور صاحب‌نظران این حوزه تشکیل داده و جلسات آموزشی مختلفی را در موضوعات جنین‌شناسی و موضوعات دیگر برگزار کردند. در این زمینه چند پروژه نیز انجام شده و مقاله‌های مرتبط آن نیز به چاپ رسیدند و به نظرم، این فرهنگ ماندگار و تأثیر عمیق در حوزه آینده‌پژوهی را بدون هیاهو بین اعضای هیئت علمی پژوهشگاه ایجاد کردند.
دکتر شاهوردی خاطرنشان کرد: دکتر فرزانه با اتکا به همین خصلت‌های دوراندیشی، عمیق‌اندیشی، پشتکار، بر تمام محدودیت‌های ناشی از بیماری سختی که داشتند، غلبه کردند و این مسأله عامل ماندگاری نام ایشان خواهد بود. دکتر فرزانه و افراد دیگری مانند ایشان، در زندگی از چیزهایی گذشت کرده‌اند و خداوند این گذشت را در جای دیگر جبران و به زندگی آن‌ها برکت عنایت کرده است. یکی از مهم‌ترین برکات خداوند، نام نیک و خیری است که از فرد باقی می‌ماند.
رییس پژوهشگاه رویان افزود: در بخش انتهایی کتاب سلول‌های بهاری دکتر بهاروند، دست‌نوشته مناجات‌ها و خلوت‌های دکتر فرزانه با خداوند چاپ شده است؛ یعنی ایشان علاوه بر مسائل دنیوی، مسائل اخروی را هم با اعتقاد دنبال کرده و به یاری خداوند ایمان کامل داشتند. عزتی که اکنون خداوند نصیب ایشان کرده است (موفقیت در عرصه زندگی و علم باوجود سختی و مشکلات ناشی از بیماری)، حاصل همه این مسائل است که می‌تواند الگویی بسیار خوبی برای جوانان کشور باشد.
مسوولیت‌پذیری در بالاترین سطح
دکتر سید ابوالحسن شاهزاده فاضلی عضو هیات علمی پژوهشگاه رویان و رییس دانشکده علوم پایه و فناوری‌های نوین علوم پزشکی جهاددانشگاهی با اشاره به سابقه همکاری طولانی با دکتر "پروانه فرزانه" گفت: سابقه آشنایی من با دکتر فرزانه به دو مقطع زمانی بازمی‌گردد. نخستین‌بار در سال ۱۳۷۹ و در زمان مرحوم دکتر کاظمی آشتیانی، با هدف راه‌اندازی مرکز رشد و سلامت کودک در جهاددانشگاهی علوم پزشکی ایران، جلسات مختلفی را با متخصصان رشته‌های مختلف برگزار کردیم. دکتر فرزانه در آن مقطع زمانی، فارغ‌التحصیل کارشناسی ارشد ایمونولوژی بودند. از همفکری و مشورت‌های ایشان برای تهیه پرسشنامه و تدوین برنامه‌هایی برای معاینه نوزادان و کودکان حاصل از درمان‌های ناباروری استفاده کردیم.
بنیانگذار و رییس اسبق مرکز ملی ذخایر ژنتیکی و زیستی ایران تأکید کرد: مقطع دوم دیدار ما به زمان راه‌اندازی مرکز ملی ذخایر ژنتیکی و زیستی ایران در سال ۱۳۸۶ بازمی‌گردد. زمانی که مأموریت راه‌اندازی این مرکز به من محول شد، دکتر فرزانه جزء نخستین همکارانی بودند که برای حضور در تیم راه‌اندازی مرکز، قبول مسوولیت کردند. مسوولیت هماهنگی و برنامه‌ریزی برای بازدید از مراکز مشابه در داخل و خارج از کشور از جمله بانک سلولی معروف در کشور ژاپن، برعهده دکتر فرزانه بود. در نهایت، بانک سلول‌های جانوری و انسانی مرکز ملی ذخایر ژنتیکی و زیستی ایران به همت ایشان راه‌اندازی شد.
دکتر شاهزاده فاضلی تاکید کرد: دکتر فرزانه به تمام معنا عاشق کارش بود و مسئولیت‌پذیری ایشان در بالاترین سطح خود قرار داشت. رعایت استانداردها و علمی بودن فعالیت‌ها را همواره مدنظر داشت. دکتر فرزانه تلاش کرد براساس آخرین یافته‌های روز دنیا، بانک سلول‌های انسانی و جانوری را پایه‌گذاری و طی ۱۳ سال حضور و فعالیت در این بانک از زمان تأسیس تا زمان درگذشت‌شان (۱۳۹۹-۱۳۸۶)، این بانک را با همان دقت نظر خاص خودشان، مدیریت کردند.
رییس دانشکده علوم پایه و فناوری‌های نوین علوم پزشکی جهاددانشگاهی افزود: بانک سلول‌های جانوری و انسانی مرکز ملی ذخایر ژنتیکی و زیستی ایران در حال حاضر یکی از استانداردترین بانک‌های کشور و محل اتکا و اعتمادی برای پژوهشگران کشور است.
دکتر شاهزاده فاضلی تصریح کرد: ایده پردازی، به‌روز بودن از لحاظ علمی، تلاش برای انتقال تجربیات به نسل جوان، از ویژگی‌های بارز دکتر فرزانه بود. ایده‌های به‌روز دنیا را برای توسعه فعالیت‌های مرکز ملی ذخایر ژنتیکی و زیستی ایران و همین‌طور آینده کشور مطرح می‌کردند. به معنای واقعی، یک پژوهشگر پرتلاش بود و گاهاً شاهد بودیم که باوجود کسالت و بیماری، برخی از مکاتبات و نامه‌های ایشان در نیمه‌های شب ارسال شده بود؛ یعنی ساعت مشخصی برای کار نداشتند و همواره با دقت نظر و در طول روز، پیگیر کارها و فعالیت‌های بانک سلول‌های انسانی و جانوری بودند.
عضو هیات علمی پژوهشگاه رویان با اشاره به خصوصیات اخلاقی برجسته دکتر فرزانه، خاطرنشان کرد: معمولاً چنین افراد نخبه‌ای به ندرت در جامعه ظهور می‌کنند و می‌توان گفت، اگر وجود دکتر فرزانه و تلاش‌ها و پیگیری‌های مستمر ایشان نبود، زمان زیادی لازم بود تا مرکز ملی ذخایر ژنتیکی و زیستی ایران به نتیجه‌ای که امروز شاهد آن هستیم، دست پیدا کند. ایشان فردی کاملاً دلسوز بودند و غیر از مسائل علمی و کاری، به وضعیت همکاران خود نیز رسیدگی می‌کردند. اگر همکاری دچار بیماری یا مشکل (مالی و ...) بود تا حد توان و البته در خفا و بدون ریا، به همکاران کمک می‌کردند.
دکتر فرزانه، تکیه‌گاه بسیار محکمی برای دکتر بهاروند
دکتر سامان حسین‌خانی استاد دانشکده علوم زیستی دانشگاه تربیت مدرس با اشاره به سابقه آشنایی با دکتر "پروانه فرزانه" از دوران دانشجویی گفت: آشنایی من با دکتر فرزانه و همسرشان، دکتر بهاروند به سال‌ها قبل و زمان دانشجویی و تحصیل در رشته زیست‌شناسی در دانشگاه شیراز (سال ۱۳۶۹) بازمی‌گردد. دکتر فرزانه همیشه بهترین نمرات را در درس‌های مختلف کسب می‌کردند و از همان دوران دانشجویی، علاقه‌مند علم و پژوهش بودند و جزء نخستین دانشجویانی بودند که در آن زمان، درس آزمایش‌های میکروسکوپی و میکروسکوپ الکترونی در مقطع کارشناسی را به صورت عملی با مرحوم دکتر مارک گتنر، از بازمانده‌های اساتید قدیمی آمریکایی دانشگاه شیراز، گذراندند. پروژه عملی این درس، تهیه و اصلاح لام‌های میکروسکوپی، تهیه مقاطع بافتی، رنگ‌آمیزی سلول‌ها و بافت‌ها بود. به‌عنوان یک دانشجوی ترم چهارم یا پنجم کارشناسی، کار بی‌نظیر بود انجام دادند و همین قضیه راهگشا شد تا تعداد بیشتری از دانشجویان از جمله خود من و دکتر بهاروند، در ترم‌های بعدی رفتیم این پروژه را انجام دادیم و در این زمینه الگویی برای سایر دانشجویان بودند.
دکتر حسین‌خانی افزود: سپس به‌عنوان دانشجوی ممتاز از دانشگاه شیراز فارغ‌التحصیل شده و وارد رشته ایمونولوژی در دانشگاه تربیت مدرس شدند و در همین زمان نیز با دکتر بهاروند ازدواج کردند. متأسفانه در همین مقطع، درگیر بیماری خود ایمنی شدند که بر زندگی ایشان بسیار تأثیرگذار بود؛ ولی با مقاومت و استقامت مثال‌زدنی، مسائل مختلف از جمله رسیدگی به خانواده، ادامه تحصیل تا مقطع دکترا و انجام پروژه‌های تحقیقاتی و قبول مسئولیت در مرکز ملی ذخایر ژنتیکی و زیستی ایران را مدیریت کردند.
وی تاکید کرد: به دلیل روابط خانوادگی و آشنایی نزدیک با دکتر بهاروند، به جرأت می‌توانم بگویم که دکتر فرزانه، تکیه‌گاه بسیار محکمی برای دکتر بهاروند در منزل و حتی انجام فعالیت‌های تحقیقاتی بودند. در این موضوع به‌هیچ‌عنوان قصد اغراق ندارم، اما روحیه معنوی و شخصیت عرفانی خاص دکتر فرزانه، به زندگی آن‌ها رنگ و بویی داده بود که بتوانند بر مشکلات ناشی از بیماری و مشکلات دیگر فائق بیایند و این روحیه دکتر فرزانه واقعاً ستودنی بود. از این جهت، روی این موضوع تأکید می‌کنم که بهتر است شخصیت دکتر فرزانه، تحت‌الشعاع (شخصیت علمی) دکتر بهاروند قرار نگیرد. دکتر فرزانه، شخصیت علمی سرآمدی بودند و قطعاً که اگر مشکلات متعدد ناشی از بیماری نبود، شخصیت ایشان بروز و ظهور بسیار بیشتری پیدا می‌کرد.
استاد دانشکده علوم زیستی دانشگاه تربیت مدرس با اشاره به تلاش دکتر فرزانه در زمینه راه‌اندازی بانک سلول‌های انسانی و جانوری در مرکز ملی ذخایر ژنتیکی و زیستی ایران گفت: در جریان فعالیت ایشان در این مرکز بودم. راه‌اندازی این بانک قطعاً یکی از کارهای زیربنایی تحقیقاتی در ایران است که توسط دکتر فرزانه و سایر همکارانشان انجام شد. همیشه‌گله‌مند هستیم که زیربناهای علمی و تحقیقاتی خوبی در کشور وجود ندارد و هر زمان که به یک دومان سلولی یا ترکیب نیاز داریم، در این زمینه‌ها وابسته به خارج هستیم.
دکتر حسین‌خانی تأکید کرد: کاری که دکتر فرزانه و همکاران در مرکز ملی ذخایر ژنتیکی و زیستی ایران شروع کردند و راه‌اندازی بانک سلول‌های انسانی و جانوری توسط ایشان، اقدام ماندگاری بود تا بتوانیم دودمان‌های سلولی که از خارج خریداری یا از داخل تهیه می‌شوند، شناسنامه‌دار شده و بانک اطلاعاتی از آن‌ها تهیه شود و طی ده‌ها و صدها سال آینده، گسترش پیدا کند. پژوهشگران به‌راحتی می‌توانند از این دودمان‌های سلولی در انجام تحقیقات خود استفاده کنند.
وی تصریح کرد: بحث شناسنامه‌دار بودن نیز بسیار حائز اهمیت است، زیرا پژوهشگر باید محل تأیید شدن (approve) سلول مورد استفاده را مشخص کند و زمانی که این تأییدیه از سوی مرکز معتبری مانند بانک سلول‌های انسانی و جانوری مرکز ملی ذخایر ژنتیکی و زیستی ایران صادر می‌شود، در روند فعالیت پژوهشی بسیار تأثیرگذار است. در عین حال، در این مرکز امکاناتی برای انجام آزمایش‌های دقیق فراهم شده است تا دودمان‌های سلولی که در اختیار پژوهشگران قرار داده می‌شوند، کاملاً سالم و عاری از هرگونه آلودگی باشند.
دکتر حسین‌خانی تأکید کرد: دکتر فرزانه در طول زندگی کوتاه اما پرثمر خود، در زمینه علمی، پژوهشی و گسترش زیربناهای علمی بسیار تأثیرگذار بودند. نمونه این افراد در کشور زیاد نیستند. کسی که کار زیربنایی و پایه انجام می‌دهد، متأسفانه جایی ثبت نمی‌شود، یعنی تبدیل به مقاله یا گرنت نمی‌شود. چنین فردی باید واقعاً دارای روحیه ایثار و ازخودگذشتگی باشد و به‌جای اینکه زمان خود را صرف کارهای تحقیقاتی که منجر به چاپ مقاله، بحث‌های ارتقاء و ترفیع یا دریافت جایزه می‌شود، به دنبال انجام یک کار زیربنایی باشد؛ کاری که به شکل‌گیری پایه‌های اساسی علم و فناوری در کشور کمک می‌کند. این نوع فعالیت‌ها، ده‌ها و صدها برابر ارزشمندتر از فعالیت افرادی است که مشغول کارهای رونمایی و چاپ مقاله و ... هستند.
سرعت عمل و دقت نظر، در کنار قدرت تصمیم‌گیری جامع
دکتر عبدالرضا دانشور آملی مدیر بانک سلول‌های انسانی و جانوری مرکز ملی ذخایر ژنتیکی و زیستی ایران وابسته به جهاددانشگاهی در خصوص دکتر "پروانه فرزانه" گفت: آشنایی و همکاری من با سرکار خانم دکتر فرزانه به سال ۱۳۸۹ و زمانی که دانشجوی مقطع دکترا بودم، بازمی‌گردد. در آن مقطع و برای انجام پایان‌نامه و از طریق یکی از دوستان به ایشان معرفی شدم. در رشته ژنتیک جانوری تحصیل می‌کردم و حوزه تخصصی ایشان با رشته من متفاوت بود، با این حال متوجه شدم که دکتر فرزانه (مدیر فقید بانک سلول‌های انسانی و جانوری مرکز ملی ذخایر ژنتیکی و زیستی ایران) تا چه میزان دغدغه حفاظت از ذخایر ژنتیکی، نژادها و دام‌های بومی در معرض انقراض کشور را دارند و در حد توان، به دنبال راهکارهایی برای حفاظت از ذخایر ژنتیکی و زیستی کشور هستند.
دکتر دانشور آملی خاطرنشان کرد: همکاری من با بانک سلولی مرکز ملی ذخایر ژنتیکی و دکتر فرزانه آغاز شد و پروژه‌هایی زیادی را تحت نظارت ایشان انجام دادم و موفق شدیم بیش از ۵۰۰- ۴۰۰ رده سلولی در حوزه جانوری از نژادهای در معرض خطر انقراض کشور جمع‌آوری کنیم. در طی دوره مدیریت ایشان در بانک سلولی، کلکسیون‌های منحصربه‌فردی از رده‌های سلولی مشتمل بر رده‌های سلولی استاندارد تحقیقاتی، رده‌های سلولی پرایمری، رده‌های سلولی مزانشیمی، لنفوبلاستوئیدی و فیبروبلاستی تهیه، تولید و ذخیره‌سازی شد.
مدیر بانک سلول‌های انسانی و جانوری مرکز ملی ذخایر ژنتیکی و زیستی ایران تصریح کرد: دکتر فرزانه، انسانی بسیار شجاع، فعال و پیگیر بودند و قدرت تصمیم‌گیری بالایی داشتند. زمانی که با مشکل یا چالشی روبرو می‌شدیم، دکتر فرزانه با سرعت عمل و دقت نظر بالایی که داشتند، تصمیمات جامع و کاملی اتخاذ می‌کردند و تلاش می‌کردند با در نظر گرفتن جوانب مختلف و از طریق مطالعه، بهترین تصمیم ممکن را اتخاذ نمایند.
دکتر دانشور آملی افزود: دکتر فرزانه همیشه توکل به خدا داشتند و هر قدمی که برمی‌داشتند، با این هدف بود که بتوانند مشکلی از کشور را مرتفع کرده یا اقدامی انجام دهند که برای نسل آینده کشور مفید باشد. باوجود اینکه از ابتدای فعالیت‌شان، فرصت تبدیل‌شدن به هیأت علمی دانشگاه یا جهاددانشگاهی را داشتند، اما هیچ‌وقت به دنبال این مباحث و ارتقاء مقام علمی و معرفی خود نبودند. تلاش می‌کردند مجموعه تحت نظارت خود (بانک سلول‌های انسانی و جانوری) را مطابق با استانداردهای بین‌المللی مدیریت کنند و در هر فرایندی، بالاترین استانداردها که امکان پیاده‌سازی آن در کشور وجود داشت را اعمال نمایند. درصورتی‌که کوچک‌ترین اشتباه یا سهل‌انگاری در این مسیر رخ می‌داد، علاوه بر نشان دادن عکس‌العمل به موقع، تلاش می‌کردند راهکاری برای حل مشکل پیش‌آمده و جلوگیری از تکرار آن در آینده در نظر بگیرند.
مدیر بانک سلول‌های انسانی و جانوری مرکز ملی ذخایر ژنتیکی و زیستی ایران، ضمن اشاره به مسئولیت‌پذیری، پشتکار و تلاش بی‌وقفه دکتر فرزانه در مسئولیتی که در این مرکز برعهده داشتند، تأکید کرد: تمام این تلاش‌ها در شرایطی بود که ایشان از یک بیماری سخت رنج می‌بردند. با این حال ایشان علیرغم مشکلات متعدد ناشی از بیماری و جراحی‌های مختلف در طی سال‌ها، کاملاً پر انگیزه و با فکر و اندیشه‌ای پویا، مجموعه بانک سلول‌های انسانی و جانوری را در مسیری رو به توسعه هدایت می‌کردند.
دکتر دانشور آملی تصریح کرد: در بحث‌های علمی، ایده‌های بسیار خوبی مطرح و در بین همکاران، ایجاد انگیزه می‌کردند. در بحث‌های اداری و تعامل با همکاران نیز بسیار دقیق بودند و اگر متوجه می‌شدند که یکی از همکاران دچار مشکل خانوادگی یا مالی شده‌اند، در حد توان تلاش می‌کردند تا کمک حال همکاران باشند و شرایطی را در محل کار فراهم کرده بودند تا همکاران با کمترین استرس و فشار ممکن، به تحقیق، پژوهش و کار بپردازند. بسیاری از همکاران، قدردان مدیریت و هدایت‌گری بسیار خوب دکتر فرزانه بوده و هستند و با نام نیک از ایشان یاد می‌کنند.
اقدام ماندگار دکتر فرزانه در راه‌اندازی بانک سلول‌های انسانی و جانوری
دکتر مریم نیک‌خواه استاد دانشکده علوم زیستی دانشگاه تربیت مدرس و دبیر دومین دوره جایزه فرزانه در حوزه زیست‌پزشکی نیز در خصوص ویژگی‌های دکتر "پروانه فرزانه" گفت: یکی از ویژگی‌های بارز دکتر فرزانه، تلاش و پشتکار مثال‌زدنی ایشان بود که این موضوع را می‌توان در فرایند بانک سلول‌های انسانی و جانوری به‌وضوح مشاهده کرد. برای درک اهمیت راه‌اندازی این بانک باید به این نکته اشاره کنم که در کشورهای پیشرفته دنیا از جمله آمریکا، ژاپن و برخی کشورهای اروپایی، بانک‌های بسیار معتبری در حال فعالیت هستند و انواع رده‌های سلولی انسانی، جانوری و گیاهی در این بانک‌ها نگهداری می‌شوند. بخش عظیمی از تحقیقات زیست‌شناسی در حوزه‌های مختلف، مبتنی بر تحقیقاتی است که روی سلول‌ها انجام می‌شود؛ به‌عنوان‌مثال، پیش از تولید یک دارو، مرحله نخست مطالعات همیشه روی سلول‌ها انجام و نتایجی که از این مطالعات حاصل می‌شود، امکان ورود پژوهشگر به مرحله بعدی یعنی مطالعات حیوانی و پس‌ازآن، کار آزمایی انسانی را فراهم می‌کند و این سلسله‌مراتب در حوزه علوم زیست پزشکی در تمام شاخه‌ها وجود دارند.
استاد دانشکده علوم زیستی دانشگاه تربیت مدرس تصریح کرد: بنابراین گام نخست، مطالعات سلولی است که از اهمیت زیادی برخوردار است. این مطالعات باید روی انواع مختلف سلول‌ها انجام شود. همان‌طور که اشاره شد، اکثر کشورهای پیشرفته دنیا دارای بانک‌های سلولی هستند که در این بانک‌ها انواع رده‌ها و دودمان‌های سلولی جمع‌آوری و نگهداری شده و در تحقیقات مختلف مورد استفاده قرار می‌گیرند و کشورهای دیگر نیز، سلول‌های موردنیاز خود را از این بانک‌ها خریداری می‌کنند. در حقیقت، کشورهایی که این بانک‌ها را در اختیار ندارند، برای تهیه رده‌ها و دودمان‌های سلولی به کشورهای دیگر وابسته هستند. در خصوص ایران، به دلیل شرایط تحریم و محدودیت مراودات، امکان تهیه این سلول‌ها به‌عنوان‌مثال از مرکز ذخایر زیستی و ژنتیکی آمریکا (ATCC) و بانک‌های سلولی کشورهای اروپایی عملاً وجود ندارد. به همین علت، تصمیم گرفته شد تا در بانک سلول‌های انسانی و جانوری مرکز ملی ذخایر ژنتیکی و زیستی ایران راه‌اندازی شود و این مسئولیت به دکتر فرزانه واگذار شد.
دکتر نیک‌خواه خاطرنشان کرد: دکتر فرزانه از لحاظ شخصیتی، فردی بسیار دقیق و با پشتکار بالا بودند و تلاش می‌کردند هرکاری را به بهترین شکل ممکن و متناسب با بالاترین و عالی‌ترین استانداردهای جهانی انجام دهند. دکتر فرزانه در مسیر راه‌اندازی بانک سلول‌های انسانی و جانوری، زمان زیادی را برای مطالعه و گردآوری اطلاعات صرف کردند و در نهایت، این بانک با همت و پشتکار ایشان و سایر همکاران در مرکز ملی ذخایر ژنتیکی و زیستی ایران، راه‌اندازی و مورد بهره‌برداری قرار گرفت. در حال حاضر بیش از ۱۴۰۰ رده سلولی در بانک سلول‌های انسانی و جانوری وجود دارد و از این لحاظ، این بانک، یک مجموعه بسیار غنی و شامل سلول‌هایی کاملاً سالم، عاری از هرگونه آلودگی و با هویت و مشخصاتی مطابق با استانداردها است؛ و به همین دلیل یکی از توصیه‌های همیشگی من به پژوهشگران داخلی، تهیه رده‌های سلولی مورد نیاز از بانک سلول‌های انسانی و جانوری مرکز ملی ذخایر ژنتیکی و زیستی ایران است.
استاد دانشکده علوم زیستی دانشگاه تربیت مدرس تأکید کرد: شاید آنچه که بیش از همه در زندگی دکتر فرزانه باید مورد توجه پژوهشگران به‌ویژه نسل جوان قرار بگیرد، این نکته بود که تمامی این تلاش‌ها و فعالیت‌های علمی و پژوهشی با وجود شرایط جسمی نامناسب و درگیری ایشان با یک بیماری خود ایمنی انجام شدند. عوارض این بیماری از اوایل سنین جوانی و در دوران دانشجویی بروز پیدا کردند و مشکلات زیادی از جمله بستری‌های متعدد در بیمارستان و عمل‌های جراحی مختلف برای ایشان به همراه داشتند؛ اما این موضوع به‌هیچ‌عنوان تأثیری بر اراده و پشتکار قوی دکتر فرزانه نداشت و حتی در بستر بیماری نیز به مطالعه و پژوهش ادامه داده و بر فعالیت بانک تحت مدیریت‌شان به بهترین شکل ممکن، نظارت داشتند.
دکتر نیک‌خواه یکی دیگر از خصوصیات اخلاقی بارز دکتر فرزانه را تلاش برای انتقال تجربیات و دانش به نسل جوان عنوان و تصریح کرد: هر سال به همراه دانشجویان دانشگاه تربیت مدرس که واحد درسی "کشت سلول و بافت" را با من می‌گذرانند، بازدیدی از بانک سلول‌های انسانی و جانوری مرکز ملی ذخایر ژنتیکی و زیستی ایران داریم. دکتر فرزانه باوجود مشغله کاری فراوان و مشکلات ناشی از بیماری، همواره خود را ملزم می‌دانستند که در جمع دانشجویان حضور پیدا کرده و پاسخگوی سؤال‌های آن‌ها باشند و در مسیر انتقال تجربیات و دانش خود به نسل جوان، از هیچ تلاشی دریغ نمی‌کردند.
وی به دیگر خصوصیات اخلاقی دکتر فرزانه اشاره کرد و افزود: صداقت، درستکاری، دلسوزی نسبت به دیگران و خیّر بودن، از ویژگی‌های شخصیتی دکتر فرزانه بود. ایشان روابط اجتماعی بسیار خوبی داشتند و به این موضوع بسیار اهمیت می‌دادند. باوجود مشغله کاری و شرایط جسمی خاص خود را موظف به دیدار با دوستان می‌دانستند و تلاش می‌کردند به صورت حضوری در شادی و غم دوستان و همکاران شریک باشند. به دلیل رفت و آمد خانوادگی، ساده بودن و بی‌آلایشی در زندگی شخصی دکتر فرزانه را از نزدیک دیده بودم؛ معیار ایشان برای لوازم زندگی راحتی و سادگی بود و به‌هیچ‌عنوان اهل ظواهر و تجملات نبودند.
دکتر نیک‌خواه بُعد دیگر شخصیت دکتر فرزانه را نقش همسری و مادر ایشان توصیف کرد و گفت: ایشان با وجود مشکلات و عوارض متعدد ناشی از بیماری سختی که داشتند، همین‌طور مسئولیت مهمی که در بانک سلول‌های جانوری و انسانی مرکز ملی ذخایر ژنتیکی و زیستی ایران برعهده داشتند، وظایف همسری و مادری را به بهترین نحو ممکن انجام می‌دادند. همراه و همفکر همیشگی همسرشان، دکتر بهاروند بودند. باوجود محدودیت‌های ناشی از بیماری و همچنین، مشغله کاری فراوان، سفرها و مأموریت‌های مختلف داخلی و خارجی دکتر بهاروند، در زمینه تربیت، هدایت و همراهی با فرزندشان، بسیار دقیق بودند.
نگاه به "کار" به‌عنوان امری مقدس
دکتر پروانه افشاریان، معاون پژوهش و فناوری پژوهشگاه رویان جهاددانشگاهی به استقامت بالای دکتر "پروانه فرزانه" در برابر سختی‌ها و مشکلات اشاره کرد و گفت: دکتر فرزانه با وجود مشکلات بسیار زیادی ناشی از بیماری سختی که تحمل می‌کردند، هیچ‌وقت از تلاش برای تحصیل و کسب علم، مطالعه و پژوهش، قبول مسئولیت کاری و شخصی، به‌ویژه همراهی همه‌جانبه با همسرشان، دکتر بهاروند دست نکشیدند. علت اصلی مسأله در این بود که معیار و ملاک ایشان برای زندگی، مسائل مادی نبود. اگر مسائل مادی، تنها ملاک در زندگی افراد باشد، باشد، رضایتمندی هیچ‌وقت حاصل نخواهد شد.
معاون پژوهش و فناوری پژوهشگاه رویان جهاددانشگاهی خاطرنشان کرد: نوع نگاهی که به زندگی و به مسائل غیرمادی داشتند، عامل برکات بسیار زیادی در زندگی ایشان شده بود. افراد زیادی که به بیماری مشابه بیماری دکتر فرزانه مبتلا شده‌اند، اکثراً خانه‌نشین شده‌اند، اما ایشان با وجود بیماری به تحصیل ادامه داده و مسئولیت مهمی را در مرکز ملی ذخایر ژنتیکی و زیستی ایران عهده‌دار شدند. با تمام سختی‌های بیماری از جمله انجام عمل‌های جراحی متعدد کنار آمده و به این موضوع به‌عنوان یک نقص یا مانع نگاه نمی‌کردند، بلکه آن را امتحان الهی در زندگی دیده و در این شرایط سخت نیز همواره شکر گذار خداوند بودند.
دکتر افشاریان تصریح کرد: حتی زمانی که به دلیل انجام جراحی عمل مغز به آلمان سفر کرده بودند، دو هفته بعد از این عمل سخت از فرصت فراهم شده استفاده کرده و بازدیدی از یکی از مراکز تخصصی این کشور (با هدف ارتقاء فعالیت‌های داخلی) داشتند. دیدگاه دکتر فرزانه نسبت به کار، انجام یک امر مقدس بود؛ یعنی وظیفه‌ای در قبال جامعه و کشور دارند که باید آن را به‌درستی انجام دهند. در شرایطی که در بستر بیماری بوده و در منزل حضور داشتند، تمام فعالیت‌ها و مسئولیت‌های کاری را تا نیمه‌های شب از منزل هدایت می‌کردند.
معاون پژوهش و فناوری پژوهشگاه رویان جهاددانشگاهی، مسئولیت‌پذیری را از ویژگی‌های بارز شخصیتی دکتر فرزانه برشمرد و افزود: این حس مسئولیت‌پذیری باعث شده بود که ایشان نقش همسری و مادری را به شایستگی انجام دهند و در شرایط مختلف، توجه خاصی به همسر و فرزندشان داشتند. حتی در زمان بارداری و به دلیل عوارض ناشی از بیماری، پزشکان پیشنهاد سقط‌درمانی را مطرح کرده بودند که دکتر فرزانه به شدت با این موضوع مخالفت کرده بودند و تا این میزان، در قبال فرزندشان مسئولیت‌پذیری داشتند. ارتباط میان دکتر فرزانه و فرزندشان، ارتباط بسیار صمیمانه و مانند دو دوست بود.
توجه ویژه به آموزش پژوهشگران و دانش‌آموزان
دکتر الهه الهی، استاد دانشکده زیست‌شناسی دانشگاه تهران و برنده نخستین جایزه فرزانه (جایزه دکتر پروانه فرزانه در حوزه زیست‌پزشکی) با اشاره به تلاش‌های علمی دکتر "پروانه فرزانه" در طول حیات‌شان تأکید کرد: دکتر پروانه فرزانه، پژوهشگر و دانشمند حوزه زیست‌شناسی بودند که دوره کارشناسی را در دانشگاه شیراز سپری کردند. دانشگاه شیراز همواره در این زمینه بسیار مورد توجه بوده و البته هنوز هم هست. دکتر فرزانه مدرک دکتری خود را در رشته ایمنی‌شناسی پزشکی از دانشگاه تربیت مدرس اخذ کردند و در تمام مقاطع تحصیلی، دانشجوی ممتاز و رتبه برتر در رشته تحصیلی خود بودند. در عین حال در طول تحصیل، دانشجوی فعالی بوده و در تأسیس آزمایشگاه‌های خاص سلولی که بسیار مورد بهره‌برداری قرار گرفتند نقش خیلی مؤثر داشتند.
دکتر الهی افزود: دکتر فرزانه بعد از اخذ مدرک دکترا، به مرکز ملی ذخایر ژنتیکی و زیستی ایران ملحق شدند. وظیفه اصلی این مرکز، ذخیره کردن نمونه‌های زیستی با تأکید بر نمونه‌هایی با منشأ ایرانی، پرکاربرد و ارزشمند است. این نمونه‌ها گردآوری، شناسایی، تعیین هویت، ثبت، نگهداری و تکثیر می‌شوند تا در اختیار محققان و پژوهشگران قرار گرفته و در پژوهش‌های مختلف استفاده شوند. در این مرکز انواع باکتری‌ها، ویروس‌ها، سلول‌ها، دانه‌ها و مولکول‌های زیستی مانند DNA نگهداری می‌شوند که همگی جزو ثروت‌های ملی هستند. دکتر فرزانه مسئولیت ریاست بانک سلول‌های انسانی و جانوری را برعهده گرفت و از سال ۱۳۸۶ تا زمان درگذشت‌شان در سال ۱۳۹۹، در این مرکز فعالیت داشتند.
استاد دانشکده زیست‌شناسی دانشگاه تهران تصریح کرد: در چارچوب مواردی با منشأ انسانی و حیوانی، علاوه بر فعالیت‌های فوق، فعالیت‌های پژوهشی مختلفی از جمله اصلاح نژاد، ایجاد جانوران تراریخت، طرح‌های حفاظت از گونه‌های باارزش و در معرض یا در خطر انقراض از جمله اسب کاسپین، شتر دوکوهانه، گاو سیستان و یوزپلنگ تحت سرپرستی و با مدیریت دکتر فرزانه انجام می‌گرفت. بُعد دیگر شخصیت علمی دکتر فرزانه، توجه به بحث آموزش بود که در این حوزه، علاوه بر آموزش پژوهشگران دانشگاه‌ها و مراکز پژوهشی، توجه ویژه‌ای نیز به آموزش دانش‌آموزان داشتند تا در آن‌ها نسبت به مسائل زیستی دغدغه و علاقه ایجاد کند.
برنده نخستین جایزه فرزانه تأکید کرد: دکتر فرزانه پس از تحمل سال‌ها درد و رنج ناشی از بیماری، تیرماه سال گذشته (۱۳۹۹) درگذشت. با بررسی ابعاد مختلف زندگی ایشان به‌ویژه مشکلات متعدد ناشی از بیماری و در عین حال تلاش و پشتکار منحصربه‌فرد ایشان در مقابله با تمامی مشکلات و سختی‌های موجود، باید به این باور برسیم که هیچ موضوعی نباید فرد را عقب نگه‌داشته و مانعی سد راه پیشرفت و ترقی او باشد.
به نقل از ایسنا، یکی از مهم‌ترین نکاتی که در خلال این گفت‌وگوها بیشتر از همه جلب توجه می‌کند، تأکید بر این موضوع است که زندگی، عرصه رویارویی با چالش‌های گوناگون است و انسان، همواره در معرض امتحان‌های الهی (بیماری، فقر، سختی و ...) قرار دارد؛ پیمودن این مسیر سخت، غلبه بر مشکلات مختلف و رسیدن به این باور که هرچه از "دوست" رسد نیکوست، نیازمند "پروانه" بودن و "فرزانه" شدن است.