مرور پژوهش‌ها و مقالات درخصوص بهرام بیضایی توسط مرکز اطلاعات علمی جهاددانشگاهی

به گزارش روابط عمومی مرکز اطلاعات علمی جهاددانشگاهی(SID)، مرور پژوهش‌ها و مقالات ملی و بین‌المللی در خصوص بهرام بیضایی نشان می‌دهد که آثار بیضایی یکی از مهم‌ترین موضوعات مطالعات سینما، تئاتر و فرهنگ ایرانی در سطح جهان به‌شمار می‌رود. بهرام بیضایی، از چهره‌های یگانه و تأثیرگذار هنر معاصر، فیلم‌ساز، نمایشنامه‌نویس و پژوهشگر برجسته فرهنگ و اسطوره ایران، متولد ۵ دی ۱۳۱۷، در ۵ دی ۱۴۰۴ و درست در سالروز تولدش درگذشت. وی بیش از شش دهه در حوزه‌های تئاتر، سینما، نمایشنامه‌نویسی، پژوهش اسطوره و تاریخ نمایش فعالیت کرد. او با خلق آثاری چون چریکه تارا، مرگ یزدگرد، باشو غریبه کوچک، سگ‌کشی و ده‌ها نمایشنامه و متن پژوهشی، جایگاهی متمایز در تاریخ فرهنگ و هنر ایران به دست آورد.

در سطح بین‌المللی، یکی از مهم‌ترین نشانه‌های توجه به آثار بهرام بیضایی، انتشار شماره ویژه مجله علمی Iranian Studies درباره «سینما و تئاتر بهرام بیضایی» است. در این مجموعه مقالات، پژوهشگران با رویکردهای میان‌رشته‌ای به بررسی روایت‌های تمثیلی، بازآفرینی اسطوره‌های ایرانی، مواجهه با تاریخ رسمی و نسبت قدرت و نمایش در آثار بیضایی پرداخته‌اند. در این تحلیل‌ها، بیضایی به‌عنوان مؤلفی معرفی می‌شود که از دل سنت‌های نمایشی ایران، زبانی مدرن و انتقادی برای بیان مسائل معاصر ساخته است.

هم‌زمان، کتاب دانشگاهی «Iranian Culture in Bahram Beyzaie’s Cinema and Theatre: Paradigms of Being and Belonging (1959–1979)»  نوشته سعید طلایی، با تمرکز بر دوره شکل‌گیری زبان هنری بیضایی، آثار او را در چارچوب مفاهیمی چون هویت، تعلق، اسطوره و تاریخ تحلیل می‌کند. این پژوهش نشان می‌دهد که بیضایی چگونه از روایت‌های کهن برای طرح پرسش‌هایی بنیادین درباره «بودنِ ایرانی» در جهان مدرن بهره گرفته است.

نقد و مرور علمی این کتاب در نشریه تخصصی Abstracta Iranica نیز بر اهمیت نگاه میان‌رشته‌ای به آثار بیضایی تأکید دارد و او را هنرمندی می‌داند که مرز میان پژوهش نظری و خلق هنری را از میان برداشته است. در این نگاه، آثار بیضایی نه صرفاً متن‌های نمایشی یا سینمایی، بلکه اسناد فرهنگی و تاریخی قابل تحلیل تلقی می‌شوند.

در کنار این منابع، مقاله تحلیلی «Bahram Beyzaie’s Dramatic and Cinematic Oeuvre» منتشرشده در Cinema Iranica، با مروری جامع بر کارنامه نمایشی و سینمایی بیضایی، بر ویژگی‌هایی چون روایت تمثیلی، بازنویسی خلاقانه اسطوره و تاریخ، استفاده از شیوه‌هایی مانند «برخوانی» و جایگاه پررنگ زنان در آثار او تأکید می‌کند؛ ویژگی‌هایی که در پژوهش‌های فارسی نیز بارها مورد توجه قرار گرفته‌اند.

ادبیات پژوهشی فارسی درباره بهرام بیضایی، که طی دهه‌ها شکل گرفته، در تحلیل‌هایی درباره اسطوره، زن، تاریخ، روایت و سیاست در آثار او با پژوهش‌های بین‌المللی هم‌پوشانی قابل‌توجهی دارد. این هم‌زمانی نشان می‌دهد که زبان هنری بیضایی، در عین ریشه‌داشتن در فرهنگ ایرانی، قابلیت گفت‌وگو با نظریه‌ها و دغدغه‌های جهانی را دارد.

از 51 عنوان مقاله‌ی علمی فارسی با موضوع «بهرام بیضایی» که در پایگاه مرکز اطلاعات علمی جهاددانشگاهی (SID) نمایه شده است، 3 مقاله‌ی «جامعه هنرمند و هنرمند جامعه: تحلیل جامعه‌شناختی آثار سینمایی بهرام بیضایی»، «بازنمود موضوع و شگردهای ادبی در آثار بهرام بیضایی» و «تحلیل سطح فکری فیلمنامه‌های تاریخی بهرام بیضایی بر پایه سبک‌شناسی تکوینی» نگاهی کلی به آثار بهرام بیضایی دارد. این مقالات به‌صورت تحلیلی به بررسی آثار نمایشی و سینمایی بهرام بیضایی با تکیه بر سبک‌شناسی تکوینی و جامعه‌شناسی هنر می‌پردازند. نتایج نشان می‌دهد که تکرار موتیف‌هایی مانند بحران قدرت، مرگ، خشونت، آوارگی و جایگاه زن، بیانگر جهان‌بینی مسلط و نقدی اجتماعی ـ تاریخی از جامعه ایرانی است. این درونمایه‌ها فراتر از کارکرد روایی، بازتاب شرایط تاریخی و فرهنگی ناپایدارند و نشان می‌دهند که سبک شخصی بیضایی حاصل پیوند خلاقیت فردی با خاستگاه‌های اجتماعی و فرهنگی اوست.

جمع‌بندی:

 بهرام بیضایی هنرمندی تاریخ‌اندیش، اسطوره‌پرداز و منتقد جامعه معاصر است.

 رویکرد هنری او تلفیقی از اسطوره، تاریخ، تمثیل و آگاهی فرمی مدرن است.

 رویکرد جامعه‌شناختی‌اش، نقد جامعه از منظر روشنفکر طردشده طبقه متوسط است.

 سبک او را باید با سبک‌شناسی تکوینی فهمید؛ سبکی که از تجربه تاریخی و موقعیت اجتماعی می‌جوشد، نه صرفاً از تکنیک.

اکنون، پس از درگذشت بهرام بیضایی در سالروز تولدش، بازخوانی آثار او در پژوهش‌های داخلی و بین‌المللی بیش از پیش اهمیت یافته است؛ بازخوانی‌ای که نشان می‌دهد میراث فکری و هنری او همچنان زنده است و جایگاهش به‌عنوان یکی از مهم‌ترین مؤلفان سینما و تئاتر ایران در حافظه فرهنگی جهان تثبیت شده است.

منابع:

- راودراد، اعظم، و همایون پور، کیارش. (1383). جامعه هنرمند و هنرمند جامعه: تحلیل جامعه شناختی آثار سینمایی بهرام بیضایی . هنرهای زیبا، -(19)، 85-94. SID. https://sid.ir/paper/427050/fa

- حسینی، مریم، و وهابی دریاکناری، رقیه. (1396). بازنمود موضوع و شگردهای ادبی در آثار بهرام بیضایی. ادب فارسی (دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه تهران)، 7(1 (پیاپی 16) )، 19-38. SID. https://sid.ir/paper/210505/fa

- گلشنی صدق، نصراله، زهره وند، سعید، مرادخانی، صفیه، و خسروی شکیب، محمد. (1399). تحلیل سطح فکری فیلمنامه های تاریخی بهرام بیضایی بر پایه سبک شناسی تکوینی. سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)، 13(10 (پیاپی 56) )، 191-209. SID. https://sid.ir/paper/376294/fa

- https://www.cambridge.org/core/journals/iranian-studies/issue/special-issue-bahram-beyzaies-cinema-and-theater/3D12306EB1055A4E22CCA64CDEDF940C?utm_source=chatgpt.com

- https://api.pageplace.de/preview/DT0400.9780755648672_A46493089/preview-9780755648672_A46493089.pdf?utm_source=chatgpt.com

- https://journals.openedition.org/abstractairanica/pdf/57552?utm_source=chatgpt.com

- https://cinema.iranicaonline.org/article/bahram-bayzais-dramatic-and-cinematic-oeuvre/?utm_source=chatgpt.com