«ما می‌توانیم؛ پرونده‌ی ویژه معرفی طرح‌های فناورانه جهاددانشگاهی»
طرح استفاده از سلول‌های بنیادی مشتق از اندومتر در درمان ناباروری به مرحله کارآزمایی بالینی رسید
/ جهاددانشگاهی، نماد عبور از موانع با باور توان ایرانی (۹۳)/
به گزارش روابط عمومی جهاددانشگاهی، دکتر سمیه کاظم‌نژاد، دانشیار و مدیر گروه مهندسی پژوهشگاه فناوری‌های نوین علوم زیستی جهاددانشگاهی-ابن‌سینا، محققان برگزیده حوزه علوم پزشکی در جشنواره سال 1399 تجلیل از پژوهشگران و فناوران کشور است.
این پژوهشگر که از سال1387 فعالیت خود را در این پژوهشگاه آغاز کرده است از جمله محققان جوان جهاددانشگاهی است که در دیدار با رهبر معظم انقلاب اسلامی که در مستند غیر رسمی پخش شد به ارایه طرحی در خصوص استفاده از سلول‌های بنیادی مشتق از اندومتر در درمان بیماری‌های مختلف، از جمله ناباروری پرداخت.
به مناسبت فرارسیدن چهل و یکمین سالگرد تشکیل جهاددانشگاهی با این محقق برگزیده جهاددانشگاهی به گفت وگو نشستیم.
اجرای طرح فناورانه‌ای را که در حضور رهبر انقلاب معرفی کردید از چه تاریخی آغاز شده است و هم‌اکنون در چه مرحله‌ای قرار دارد؟
از زمان شروع به کار در پژوهشگاه ابن‌سینا طرحی در خصوص استفاده از سلول‌های بنیادی مشتق از اندومتر در درمان بیماری‌های مختلف، از جمله ناباروری ارائه کردم و و ارزیابی این سلول‌ها و کاربرد آنها در درمان بیماری‌های مختلف، از جمله ضایعات غضروفی، زخم‌های دیابتی و ناباروری را آغاز کردیم. در مراحل اول جنبه‌های مختلف این سلول‌ها از جمله ویژگی‌های فنوتیپی، ژنتیکی و ایمونولوژیک این سلول‌ها با همکاری پژوهشگران پژوهشگاه ابن‌سینا انجام شد. سپس مطالعات اولیه آزمایشگاهی را انجام دادیم و پس‌ازآن با طراحی فاز مطالعات حیوانی، ایمنی و اثربخشی این سلول‌ها را بر مدل‌های حیوانی بررسی کردیم. در نهایت، با اخذ تأییدیه مراجع ذیربط، از جمله سازمان غذا و دارو، وارد فاز کارآزمایی بالینی شدیم و اثربخشی سلول‌های بنیادی مشتق از اندومتر را در درمان ضایعات غضروفی، زخم دیابتی و ناباروری را مورد ارزیابی قراردادیم.
اجرای این طرح فناورانه با درک کدام ضرورت در کشور توسط جهاددانشگاهی آغاز شد و به سرانجام رسیدن آنچه دستاورد و منابعی برای کشور خواهد داشت؟
محور اصلی طرح کاربرد سلول‌درمانی در درمان ناباروری است. متأسفانه شیوع ناباروری در کشور حدود پانزده تا بیست درصد برآورد شده است و که آمار قابل توجهی است. اگرچه بخش عمده‌ای از زوج‌های نابارور می‌توانند با استفاده از فناوری‌های کمک‌باروری مانند آی وی اف، صاحب فرزند شوند، اما همچنان بخشی از زوج‌ها هستند که از این روش‌ها نتیجه می‌گیرند و ناگزیر به استفاده از گامت یا جنین اهدایی می‌شوند. یکی از دلایل این وضعیت کاهش ذخیرۀ تخمدان خانم یا در واقع مشکلات بافت تخمدان خانم است که حتی در سیکل‌های آی وی اف و با استفاده از داروهای تحریک تخمک‌گذاری هم نمی‌توانیم تعداد تخمک کافی به دست آوریم. در چنین مواردی می‌توانیم از سلول‌درمانی برای تقویت بافت تخمدان و فولیکول‌زایی استفاده کنیم و از این راه شانس بارداری طبیعی یا موفقیت آی وی اف را افزایش دهیم. بنابراین، این طرح در راستای سیاست‌های جمعیتی کشور و کمک به زوج‌های ناباروری است که از روش‌های مرسوم درمان ناباروری نتیجه نمی‌گیرند.
چه مشکلات و موانعی پیش روی به سرانجام رسیدن اجرای این طرح وجود دارد و با توجه به تاکید رهبر انقلاب مبنی بر اینکه «توقف نکنید و نگذارید کارها معلق و متوقف شود» راهکارها برای عبور از مشکلات در این طرح و سایر طرح‌های فناورانه در کشور چیست؟
یکی از مشکلات اصلی در زمینه فناوری‌های نوین، از جمله سلول‌درمانی، تأمین زیرساخت‌های لازم است. زیرا کاشت و تولید سلول‌های بنیادی نیازمند اتاق‌های تمیز مخصوص (Clean Room) و فضای کافی است و این امر مستلزم تخصیص بودجه کافی است. همچنین، انجام تحقیقات مستلزم اخذ تأییدیه و مجوز از مراجع ذیربط، مانند وزارت بهداشت و سازمان غذا و دارو است. اما متأسفانه نبود دستورالعمل‌ها و پروتکل‌های مشخص و تثبیت‌شده باعث شده است که روند ارزیابی و صدور مجوز زمان‌بر و فرساینده شود. ضروری است که راهکارهایی در نظر گرفته شود که این روند ارزیابی کوتاه‌تر و موانع کمتر شود تا روند پژوهش‌ها شتاب بگیرد و بتوانیم در زمان کمتری نتایج عینی و علمی پژوهش‌ها را چه در حوزه بالین و چه دیگر حوزه‌ها شاهد باشیم.
طبق برنامه‌ریزی‌ها اجرای این طرح فناورانه چه زمانی به پایان می‌رسد و چه برنامه‌ای برای توسعه فعالیت‌ها در این حوزه دارید؟
خوشبختانه اکنون در فاز سوم کارآزمایی بالینی قرار داریم. پس از اثبات ایمنی و اثربخشی این روش در فاز اول و دوم کارآزمایی بالینی و با اخذ مجوز از کمیته اخلاق و ثبت در سامانه کارآزمایی بالینی، اکنون این روش برای تعداد بیشتری از خانم‌ها در حال انجام است و منتظریم پس از پایان این فاز و ارزیابی نتایج از سوی سازمان‌های بالادستی، به‌ویژه سازمان غذا و دارو، از این روش در بالین استفاده کنیم.
به نظر شما شرایط فعالیت، اعتماد و باور به جوانان در جهاددانشگاهی چگونه است؟
گمان می‌کنم هر شخص که ایده خوبی داشته باشد، یعنی ایده‌ای که منجر به ارائه خدمت یا محصولی شود که می‌تواند گره‌ای از مشکلات جامعه را باز کند، حتماً جهاددانشگاهی از آن حمایت می‌کند. در واقع تنها شاخص مهم توانمندی علمی و عملی است و در این زمینه تفاوتی میان جوان و میان‌سال و سالمند نیست. جهاددانشگاهی نیز در چهار دهه فعالیت خود ثابت کرده که همواره آماده پذیرش و حمایت از ایده‌ها و طرح‌هایی است که به تولید فناوری‌های نوین و توسعه کشور در همه حوزه‌ها کمک می‌کند.
با توجه به تاکید رهبر انقلاب به استفاده از سرمایه جهاددانشگاهی، به نظر شما مسئولان به چه میزان از این سرمایه در حل مشکلات کشور و رفع وابستگی به خارج بهره می‌برند.
در حوزه فعالیت من، یعنی سلول‌درمانی و درمان ناباروری، جهاددانشگاهی همواره پیشرو بوده و به‌ویژه فعالیت‌های گسترده و ممتاز دو مؤسسه مهم ابن‌سینا و رویان، جهاددانشگاهی را به پیشروترین و موفق‌ترین نهاد در این حوزه تبدیل کرده است. در واقع نهاد جهاددانشگاهی همواره در حوزه پژوهش‌های کاربردی و تلاش برای دستیابی به خدمات، محصولات و فناوری‌هایی که باعث کمک به جامعه علمی و پژوهشی و حل مشکلات مردم می‌شود، پیشتاز و موفق بوده است.
در پایان اگر نکته خاصی در رابطه با این طرح و یا اجرای پروژه‌های فناورانه توسط جهاددانشگاهی دارید، بفرمایید.
از فرصتی که در اختیارم قراردادید، سپاسگزارم و امیدوارم پروژه‌های فناورانه جهاددانشگاهی موفق‌تر از پیش ادامه یابد. همچنین، امیدوارم رویکرد حمایتی جهاددانشگاهی از پژوهشگران جوان و ایده‌های خلاقانه تداوم یابد، زیرا بدون تردید کشور ما سرشار از منابع انسانی توانمند و خلاق است که با حمایت‌های مالی و اجرایی نهاد ریشه‌دار، بزرگ و موفقی همچون جهاددانشگاهی می‌توانند آینده‌ای درخشان برای ایران رقم بزنند.