بازخوانی نقش اجتماعی خانواده در برابر مسئله مهاجرت در منظومه فکری حضرت آیت‌الله العظمی خامنه‌ای(مدظله‌العالی)

به گزارش روابط عمومی جهادانشگاهی واحد الزهرا(س)، چهل‌وسومین پیش نشست همایش حقوق ملت و آزادی‌های مشروع در منظومه فکری حضرت آیت‌الله خامنه‌ای(مدظله‌العالی) با عنوان "بازخوانی نقش اجتماعی خانواده در برابر مسئله مهاجرت در منظومه فکری حضرت آیت‌الله العظمی خامنه‌ای(مدظله‌العالی)" روز یکشنبه 5 تیرماه 1404 با حضور نرگس حسین‌مردی، معاون سرآمدان و نخبگان بنیاد ملی نخبگان و ثریا احمدی، استادیار پژوهش و مدیر کل دفتر مطالعات فرهنگی معاونت فرهنگی جهاد دانشگاهی، برگزار شد.

در ابتدای نشست زهرا نقی‌زاده، رئیس جهاددانشگاهی واحد الزهرا(س) ضمن عرض خوش‌آمد، هدف از انتخاب این موضوع را تشریح کرد و گفت: مهاجرت جوانان به ویژه مهاجرت نخبگان و نیروهای فعال، از جمله چالش‌های مهم اجتماعی و اقتصادی کشور ایران است که می‌تواند تبعاتی چون کاهش سرمایه انسانی، افت کیفیت توسعه و تهدید امنیت ملی را به دنبال داشته باشد. در این میان، خانواده به عنوان نخستین و بنیادی‌ترین نهاد اجتماعی، نقش محوری و تعیین‌کننده‌ای در شکل‌گیری باورها، ارزش‌ها و انتخاب‌های جوانان ایفا می‌کند. تحلیل این نقش در منظومه فکری رهبر انقلاب اسلامی، حضرت آیت‌الله‌العظمی خامنه‌ای(مدظله‌العالی)، بستر مناسبی برای سیاستگذاری‌های مؤثر در زمینه کاهش مهاجرت جوانان فراهم می‌آورد.

نقی‌زاده ضمن تاکید بر اینکه به باور معظم‌له خانواده، کانون شکل‌گیری هویت و باورهای دینی است گفت: با تحلیل سخنان رهبر معظم انقلاب(مدظله‌العالی) می‌بینیم که خانواده در ایجاد فضای امن و حمایتگر نقش پررنگی دارد، روحیه کار، تلاش و امیدآفرینی را با تربیت صحیح در افراد ایجاد کرده و بازدارنده آسیب‌های اجتماعی و اقتصادی است. در منظومه فکری ایشان، خانواده نباید تنها بار تربیت را بر دوش گیرد بلکه باید در تعامل سازنده با نهادهای آموزشی، فرهنگی و اجتماعی قرار گیرد. این تعامل، موجب می‌شود ارزش‌ها و پیام‌های ملی و دینی به صورت هماهنگ و مستمر به جوانان منتقل شود و از طریق حمایت اجتماعی، جوانان انگیزه بیشتری برای ماندن در وطن پیدا کنند.

لزوم توجه به نقش بنیادین خانواده در سیاست‌های کلان کشور در حوزه مهاجرت و اشتغال جوانان

رئیس جهاددانشگاهی واحد الزهرا(س) در نهایت گفت: با توجه به تأکیدات رهبر انقلاب اسلامی(مدظله‌العالی)، خانواده به عنوان نهاد کلیدی در کنترل و کاهش مسئله مهاجرت جوانان در ایران، باید در جهت تقویت باورهای دینی، ایجاد فضای حمایتگر، تربیت روحیه کار و امیدآفرینی و نیز مقابله با آسیب‌های اجتماعی و اقتصادی فعال عمل کند. سیاست‌های کلان کشور در حوزه مهاجرت و اشتغال جوانان نیز باید این نقش بنیادین خانواده را به رسمیت شناسد. اما این نشست به این مسئله خواهد پرداخت که این توجه قانونی باید چگونه صورت بندی گردد.

پس از ایشان، نرگس حسین‌مردی، معاون سرآمدان و نخبگان بنیاد ملی نخبگان، ضمن تاکید بر این مسئله که جنگ 12روزه باعث شد ما بفهمیم تعلق خاطر زیادی به این خاک و به خانواده وسیع خود در ایران داریم، درباره اهمیت عنوان این نشست گفت: شاید در خارج از کشور مسئله نقش خانواده در مهاجرت خیلی دغدغه یا مطرح نباشد اما در ایران این مفهوم بسیار مهم و تعیین‌کننده است زیرا معنای مهاجرت برای یک جوان ایرانی بسیار متفاوت بوده و ابعاد فرهنگی و خانوادگی در آسیا و به طور خاص در ایران پررنگ‌تر است.

کم‌رنگ شدن کارکرد خانواده‌ها با مهاجرت جوانان

وی همچنین خاطرنشان کرد: تاثیر مهاجرت بر خانواده‌ها هم مطرح است. خانواده‌هایی که جوانان‌شان مهاجرت کرده‌اند، به صورت معنی‌داری درگیر ابعاد روحی-روانی این مهاجرت می‌شوند. همچنین چنین خانواده‌ای کارآمدی خودش را در جامعه از دست می‌دهد و این برای جامعه بسیار خطرناک است.

اغراق در ارائه آمار بالای مهاجرت نخبگان

معاون بنیاد ملی نخبگان افزود: بنیاد نخبگان وظیفه بسیار سنگینی در حوزه مهاجرت دارد تا بتواند شیب سرعت مهاجرت را در حوزه نخبگانی کمی کم کند. در حال حاضر شرایط به نحوی شده که دائما خبر مهاجرت به گوش همه می‌رسد و به همین خاطر همه نخبگان به این باور رسیده‌اند که از همه عقب افتاده‌اند. این در حالی است که این یک جنگ روانی است زیرا آمار مهاجرت نخبگان در ایران نسبت به جهان زیادتر نیست و این مسئله باید حتما به صورت گسترده اطلاع‌رسانی شود تا جوانان تصور نکنند که همه مهاجرت کرده و آن‌ها جا مانده‌اند.

حسین‌مردی در ادامه سخنان خود عنوان کرد: در راستای هدف کاهش سیر صعودی مهاجرت نخبگان و رفع مسئله اشتغال، تلاش شد طرح جذب نخبگان در دستگاه‌های اجرایی با بالاترین کیفیت در ارزیابی انجام شود. اگرچه در همین زمینه هم ما تحت فشار زیادی هستیم که جلوی توصیه‌ها را بگیریم و ارزیابی‌های درستی انجام دهیم. با این هدف که ردیف استخدامی با عزت و احترام در اختیار افراد درست قرار بگیرد. این در حالی است که ظرفیت ها هم پایین است. بر این اساس ما پیگیر طرح جذب در موسسات خصوصی هستیم که از جهاددانشگاهی دعوت می‌کنیم که در این راه در کنار ما قرار بگیرد.

عدم در نظر گرفتن زنان در سیاست‌های مربوط به کاهش مهاجرت

وی همچنین تاکید کرد: ما در این فرایند جذب، زنان را مجزا ندیده‌ایم. بر همین اساس از اندیشکده بانوان دعوت می‌کنیم بررسی شود زنان چطور باید تسهیلات ویژه دریافت کنند. البته تنها زنانی که توانمند هستند اما به دلیل وظایف مادرانگی و همسری نمی‌توانند حضور موثری در جامعه داشته باشند گروه هدف خواهند بود. ما از شما می‌خواهیم پیشنهادات ویژه‌ای برای این مسئله به ما ارائه کنید تا در آیین‌نامه قرار دهیم.

حسن‌مردی افزود: بنیاد نخبگان سابقه طولانی مدتی ندارد. اگرچه سند راهبردی کشور در امور نخبگان یکی از بهترین سندهایی است که در حوزه نخبگان نوشته شده، اما وقتی میزان اجرایی شدن بند به بند آن مورد بررسی قرار می‌گیرد مشخص خواهد شد که این سند نیاز به بازبینی اساسی دارد. مثل بازبینی از منظر در نظر گرفتن زنان. زیرا زمانی که این سند نوشته شده است زنان نخبه حضور فعالی در جامعه نداشتند اما الان حدود یک سوم نخبگان زنان هستند. آمار زنان در تحصیلات تکمیلی بیشتر است اما حضور در جامعه برعکس است و زنان حضور کمرنگی دارند و این عدم توازن قطعا مسائلی را ایجاد خواهد کرد.

نبود افق و آینده مشترک؛ عامل اصلی در مهاجرت

پس از ایشان، ثریا احمدی، استادیار پژوهش و مدیر کل دفتر مطالعات فرهنگی معاونت فرهنگی جهاد دانشگاهی، صورت‌بندی جامعی از مسئله نخبگان در کشور ارائه نموده و بیان کرد: جامعه‌ای که افراد آن یک افق و آینده مشترک دارند، تن به مهاجرت نمی‌دهند. متاسفانه تصویر مبهمی از آینده ایران وجود دارد و این باعث شده یک ناامیدی از جامعه اتفاق افتاده و باعث شکل‌گیری یک گفتمان گریز در کشور شده است. به همین خاطر جوانان و افراد دیگر تلاشی نمی‌کنند که مشکلات را برطرف کرده و به جای حل مشکل، مهاجرت می‌کنند.

وی سپس افزود: آمارها در زمینه مهاجرت بسیار متفاوت بوده و دقیق نیست. این داده‌های پراکنده به این خاطر است که حساسیت‌های سیاستی و روش‌های گردآوری داده متفاوت است. همین نبود داده‌های دقیق درباره مهاجرت، فرایند سیاستگذاری را با مشکل مواجه کرده که باید حتما در نظر گرفته شود. اما آن چه مسلم است در حوزه دانشجویان و پناه‌جویان سیر صعودی داشته است و  به طور خاص افراد متاهل تمایل بیشتری برای مهاجرت دارند؛ خصوصا با کلید واژه ساختن آینده فرزند.

احمدی سپس برخی از مهم‌ترین گفتمان‌های شکل‌گرفته حول مسئله مهاجرت را برشمرده و تشریح کرد: مسئله اقتصادی یکی از گفتمان‌های غالب تاثیرگذار بر مهاجرت است که به‌دلیل نبود اشتغال، بی‌ثباتی اقتصادی، تورم، نوسان نرخ ارز و غیره جوانان را ناامید می‌کند. همچنین عوامل اجتماعی‌-سیاسی مثل اعتراض به شیوه حکمرانی، ناامیدی از اصلاح امور یا عدم دسترسی به رفاه. نکته متاثرکننده در این زمینه این است که به تازگی همین گفتمان اجتماعی-سیاسی از منظر تصمیم به مهاجرت رتبه بالاتری از مسائل اقتصادی پیدا کرده است.

وی همچنین برخی دیگر از پیشران‌های مهاجرت را نام برده و افزود: تضعیف فردیت در جامعه موجب افزایش فردگرایی و درنتیجه مسئولیت‌گریزی شده، مسئولیت‌های اجتماعی را کم‌رنگ کرده و باعث شده نفع فردی در اولویت قرار بگیرد. مثلا در خرید طلا و ارز، روح جمعی فراموش می‌شود و افراد بیشتر به دنبال تحقق آرزوهای شخصی خود هستند. تغییر کارکرد خانواده از پشتیبان به همراه نیز پیشران دیگری است. زیرا مهاجرت را به یک نوع سرمایه‌گذاری اجتماعی نه فقط برای فرزند که برای کل خانواده تبدیل کرده است.

مدیر کل دفتر مطالعات فرهنگی معاونت فرهنگی جهاددانشگاهی همچنین با اشاره به بازنمایی مهاجرت در شبکه‌های اجتماعی و رسانه‌ها به‌عنوان یک پیشران دیگر خاطر نشان کرد: روایت این رسانه‌ها یک روایت جذاب از مهاجرت است. روایت اغراق‌آمیزی از موفقیت و تفریحات که غالبا ابعاد سیاه مهاجرت را نادیده می‌گذارند. همچنین همه نهادهای فرهنگی، مسئول کم کاری در ساختن خاطره جمعی هستند که خود عامل مهمی در مهاجرت است. زیرا وقتی ما روایت جمعی متصل بین نسلی نداریم، جامعه در معرض فروپاشی قرار می‌گیرد. فقدان عدالت فضایی و مهاجرت درون ساختاری، ترغیب گروه همسالان در شبکه‌های پیام‌رسان به دلیل اشتراک تجربه، بی‌ثباتی تصمیمات کلان و ضعف سیاست‌های شغلی، مالی، آموزشی و افول مشارکت‌جویی اجتماعی از جمله دیگر پیشران‌های مهاجرت در ایران است.

خانواده واحد معنابخش، نه کارگزار تامین موفقیت

احمدی با اشاره به این سخن رهبر معظم انقلاب(مدظله‌العالی) که خانواده نخستین کانون تمدن و آرامش بشری بوده و استحکام آن مایه پیشرفت جامعه است، تاکید کرد: ایشان در جایی از صحبت‌های‌شان خانواده را سلول بنیادین پیکره اجتماعی تلقی کرده و سلامت جامعه را در گرو تک‌تک سلول‌های آن می‌دانند؛ پس باید مراقب همه خانواده‌های کشور بود. زیرا هر سلولی که بیمار شود، کل جامعه نابود می‌شود. خانواده یک پناهگاه است که باید آرامشی را فراهم کند که تا جای ممکن جلوی مهاجرت بی‌هدف جوانان را بگیرد. وی تاکید کرد: همین خانواده مرکز تولید ایمان و انتقال میراث فرهنگی است و دقیقا خسارت ناشی از مهاجرت این است که فرد از این میراث فرهنگی خود جدا می‌شود. از این منظر به اعتقاد معظم‌له، مسئله مهاجرت یک مسئله اقتصادی نیست بلکه یک چالش ارزشی و نشانه اختلال در کارکرد خانواده است که باید به آن توجه شود. به همین خاطر خانواده باید به یک کانون معنا بخش برای اعضای خود تبدیل شود به جای اینکه فقط کارگزاری باشد که تامین موفقیت فرد را تضمین می‌کند.

مدیرکل جهاددانشگاهی سپس گفت: نکته آخر در فرمایشات ایشان بحث خانواده و تمدن‌سازی است. درواقع نقش خانواده در ساختن انسان تمدن‌ساز مطرح است. انسان تمدن‌ساز، شهروندی امیدوار و متعهد است، از سختی‌ها نمی‌ترسد و اخلاق‌مدار و اهل مدارا است. برای رسیدن به این نقش خانواده، باید برنامه‌ریزی و تقسیم کار کرد تا مشخص شود هر سازمانی باید بر روی کدام پیشران تمرکز کرده و برای آن برنامه‌ریزی نماید. در این راستا خانواده را هم به عنوان عامل برنامه‌ریزی و هم عامل تاب‌آوری در نظر بگیرد. زیرا خانواده بخشی از چرخه عقلانی‌سازی مهاجرت است؛ نه از مسیر پند و اندرز بلکه از مسیر تقویت گفتگو و پذیرش واقعیت‌ها. تا بیش از هر چیزی رویای ماندن در ذهن جوانان تقویت شود.