عضو هیات علمی پژوهشکده بیوتکنولوژی جهاددانشگاهی خراسان رضوی بیان کرد:
نقش و برنامه‌های جهاددانشگاهی برای کاهش بحران آبی کشور
به گزارش روابط عمومی سازمان جهاددانشگاهی خراسان رضوی، دکتر حمیدرضا پوریانفر با بیان اینکه کمبود آب یکی از تهدیدات زیستی بسیار مهم است که بحران‌هایی را برای کشاورزی، محیط زیست، امنیت غذایی، اجتماعی و روحی و روانی ایجاد می‌کند، اظهار کرد: حتی در برخی از استان‌ها، یکی از عوامل تندخویی مردم کم‌آبی است و بر خلاف آن نیز یکی از عوامل خوش‌خلقی مردم در برخی از استان های دیگر بارش‌های فراوان است.
وی با بیان اینکه به کمبود آب ابربحران یا ابرچالش گفته می‌شود، زیرا چندین چالش دیگر را ایجاد می‌کند، افزود: بر اساس نظرات متخصصان این حوزه، کشور ما به ورشکستگی آبی رسیده است؛ چراکه مصرف آب در کشور ما بیش از موجودی منابع آبی در دسترس است و این موضوع نگران کننده‌ای است، به گونه‌ای که سرانه مصرف آب در ایران در حال حاضر به ازای هر یک نفر در طی روز ۲۰۰ لیتر است که متاسفانه در مقایسه با کشورهای اروپایی از جمله اتریش، سوئیس، نروژ، سوئد و فنلاند که از آب فراوانی برخوردار هستند، بیشتر است.
عضو هیات علمی پژوهشکده بیوتکنولوژی جهاددانشگاهی خراسان رضوی اضافه کرد: متخصصان حوزه آب، کشورهای جهان را به سه دسته الف، ب و ج تقسیم کرده‌اند. بالغ بر ۲۷ کشور در گروه «الف» قرار می‌گیرند که چون مساله آب برایشان مهم است، وزارتخانه‌هایی برای آب با عناوینی چون وزارت منابع آب و وزارت توسعه آبیاری دارند و به جز ایران، تمام هشت کشوری که در خاورمیانه واقع اند، دارای چنین وزارتخانه‌ای هستند.
دکتر پوریانفر ادامه داد: ۲۰ کشور در گروه «ب» قرار می‌گیرند که وزارت آب و برق، آب و خاک و کشاورزی و آب دارند. پنج کشور در خاورمیانه در این دسته قرار می‌گیرند و سایر کشورها که در دسته «ج» هستند، هیچ وزارتخانه‌ای که به آب مربوط باشد، ندارند. ایران نیز در این گروه قرار می‌گیرد و این عمق فاجعه را نشان می‌دهد که با وجود اهمیت بسیار بالای آب در کشور ما، حتی یک وزارتخانه که مربوط به آب باشد، نداریم.
تولید ۶۳ دلار ثروت از هر متر مکعب آب در کشورهای حاشیه خلیج فارس
وی عنوان کرد: در کشورهای حاشیه خلیج فارس با توجه به جمعیت، سرانه مصرف آب و تولید ناخالص ملی به طور متوسط از هر متر مکعب آب ۶۳ دلار ثروت تولید می‌شود، در حالیکه در ایران این رقم ۴.۶ دلار است که رقم بسیار پایینی می‌باشد. ایران بر خلاف بسیاری از کشورها، بیشترین میزان آب مصرفی را دارد و بیش از ۵۰ درصد آب در بخش کشاورزی مصرف می‌شود، در حالیکه بیشترین میزان مصرفی آب در کشورهای دیگر در بخش صنعت است و این موضوع هدررفت آب در ایران را نشان می‌دهد.
مولفه‌های آینده پژوهی در ایران
عضو هیات علمی پژوهشکده بیوتکنولوژی جهاددانشگاهی خراسان رضوی با بیان اینکه آینده‌پژوهی کشاورزی مبتنی بر آب در ایران دارای سه مولفه است، گفت: تمام نهادهای پژوهشی و دانشگاه‌ها باید بر اساس این سه مولفه در زمینه آب پیش روند. اواین مولفه، لزوم ردیابی ارزش آب در محصولات کشاورزی است. باید بدانیم یک محصول کشاورزی چقدر ارزش آب دارد و تولید آن با چه حجمی آب انجام می‌شود، اما متاسفانه این موضوع در سیاست گذاری‌ها مورد توجه قرار نمی‌گیرد.
پوریانفر ادامه داد: مولفه دوم توسعه الگوهای شورورزی و استفاده از آب‌های نامتعارف است. آب‌های نامتعارف به مجموعه‌ای از آب‌ها مانند فاضلاب شهری، آب‌های فصلی و آب شور گفته می‌شود که در کشاورزی و مصارف روزانه مردم قابل استفاده نیستند.
وی با بیان اینکه سومین مولفه تغییر الگوهای کشت و تنوع‌بخشی است، اظهار کرد: بدین منظور باید به سمت کشت‌های بسته با سیستم‌های مهندسی پیش رویم تا آب کمتری مصرف شود و به محصولاتی که کمتر به آب نیاز دارند، تنوع بخشیم. البته که این موضوع مختص تنها یک نهاد نیست که آن را مورد توجه قرار دهد، بلکه تمام نهادهای پژوهشی سراسر کشور ناچار هستند که به سمت این سه مولفه در زمینه آب پیش روند.
جهاد دانشگاهی کجای این قضیه ایستاده است؟
عضو هیات علمی پژوهشکده بیوتکنولوژی جهاددانشگاهی خراسان رضوی خاطرنشان کرد: جهاد دانشگاهی در سراسر کشور پژوهشکده‌های متعددی دارد که خدمات ارزشمند زیادی انجام می‌دهند. به نظر ما جهاددانشگاهی خراسان رضوی به عنوان بخش کوچکی از جهاددانشگاهی سراسر کشور و پژوهشکده بیوتکنولوژی صنعتی، در حال کار بر روی سه حوزه هستند. یکی از اقدامات، احداث پالایشگاه‌های زیستی است. منظور از این پالایشگاه‌ها این است که جلبک‌ها در حوضچه‌های بزرگ آب شور یا آب‌های نامتعارف که برای مصرف مناسب نیستند، رشد کرده و تبدیل به مواد غذایی برای انسان و آبزیان شوند و در انتهای این زنجیره، محصولی تولید شود که ضمن اینکه با آب مصرفی کمتری تولید شده، ارزش بالایی دارد. البته در این جا تنها جلبک‌ها نیستند، بلکه قارچ‌های خوراکی هم می‌توانند در برخی از آب‌های نامتعارف رشد و محصولی با ارزش پروتئین بالا، دارو یا ترکیبات تغذیه‌ای تولید کنند.
دکتر پوریانفر اضافه کرد: همچنین در راستای تغییر الگوهای کشت و تنوع‌بخشی، یکی از اقداماتی که همکاران ما در گروه پژوهشی گیاهان باغبانی جهاددانشگاهی خراسان رضوی انجام می‌دهند، ساخت سیستم‌های کشت بسته هیدروپونیک یا کشت در آب و کشت بدون خاک با استفاده از تکنولوژی‌های جدید است. در این روش آب و خاک به کمترین میزان ممکن استفاده می‌شوند و در نهایت محصولاتی با ارزش بالا تولید می‌گردد.
وی افزود: به نوعی در اینجا از یک گلخانه باز به یک گلخانه با سیستم کشت بسته و مهندسی شده پیش می‌رویم. گوجه فرنگی یکی از محصولاتی است که جهاد دانشگاهی خراسان رضوی با این شیوه تولید کرده است. بنابراین پژوهشکده بیوتکنولوژی صنعتی با تلفیق زیست و فناوری توانسته است از این طریق به کاهش بحران آب کمک کند.
دکتر پوریانفر با بیان اینکه باید از همین مقدار آبی که در منابع داریم، ثروت بیشتری تولید کنیم و امنیت غذایی انسان را افزایش دهیم، ادامه داد: اخیراً به این نتیجه رسیده‌ایم که در زمینه امنیت غذایی ماهیان و آبزیان هم کار کنیم، یعنی بر روی غذای مورد نیاز ماهی‌ها و آبزیانی که برای تامین غذای انسان پرورش می‌یابند، اقداماتی را انجام دهیم که این‌ها خود به یک سری نهاده‌های اولیه مانند جلبک و پودر قارچ نیاز دارند و این جلبک در آب شور می‌تواند پرورش یابد.
وی اضافه کرد: در این روش با کمترین میزان مصرف آب می‌توانیم مواد غذایی ماهیان و سپس غذای انسان را تأمین کنیم که با این روش به بحث ردیابی ارزش آب در محصولات کشاورزی کمک می‌شود. در واقع در این روش می‌توانیم با شرایط وخیم موجود، غذای ماهیان را تولید کنیم که سپس در زنجیره غذایی انسانی قرار گیرند یا مستقیما غذای انسان، دارو، مکمل‌ها و پروتئین‌هایی که از جلبک‌ها و قارچ‌ها به عمل می آیند را تولید کنیم. البته این کار ساده نیست، بلکه ما در تلاش هستیم که نهادهای حاکمیتی را مجاب کنیم تا آینده‌پژوهی کشور را به این سمت سوق دهند.
جایگزینی قارچ‌های دارویی به جای قارچ‌های دکمه‌ای
عضو هیات علمی پژوهشکده بیوتکنولوژی جهاددانشگاهی خراسان رضوی اظهار کرد: ما در ۲۰ سال گذشته در مجموعه جهاددانشگاهی بر این باور بودیم که قارچ دکمه‌ای، قارچی مفید با پروتئین بالاست، اما امروز به این نتیجه رسیده‌ایم که این نوع قارچ یک قارچ سازگار با محیط زیست نیست، زیرا آب بیشتری مصرف می‌کند و باید خاک پوششی خاصی به آن اضافه شود و کود دامی مصرف می‌کند. لذا این نوع قارچ برای تغییر شرایط اقلیمی نامناسب است.
دکتر پوریانفر با بیان اینکه قارچ‌های دکمه‌ای بیش از ۹۰ درصد قارچ‌های تولیدی را شامل می‌شود، افزود: در واقع ما ناچار هستیم که خود را با شرایط کم‌آبی کشور سازگار کنیم و از این‌رو تصمیم گرفته‌ایم که به سمت تولید قارچ‌های دارویی حرکت کنیم، زیرا این نوع قارچ‌ها آب بسیار کمی استفاده می‌کنند، خاک مصرف نمی‌کنند، از ضایعات کشاورزی داخل ایران مصرف می‌کنند و متکی به ساقه گندمی نیستند که در ایران کمیاب است.
وی بیان کرد: مرحله دیگر بخش ردیابی آب در محصولات کشاورزی، تنوع‌بخشی یا جایگزینی است تا بتوانیم یک محصول کم‌آب‌خواه‌تر را جایگزین محصول پرآب‌خواه کنیم. در این بین به انجام فرهنگ‌سازی هم نیاز است که به تدریج ذائقه‌های خود را به سمت چنین محصولاتی که با محیط زیست ما سازگار هستند، پیش ببریم. در واقع ما محصولاتی داریم که برای تولید آن‌ها آب کشور با قیمت ارزان هدر می‌رود، به عنوان مثال محصولی مانند هندوانه واقعا آب زیادی مصرف می‌کند، اما نسبت به آبی که برای تولید آن مصرف می‌شود، باز هم می‌توان گفت که با قیمت ارزانی به فروش می‌رسد.
وجود ۳۰ درصد ضایعات غذایی و ۳۰ درصد هدررفت آب در ایران
عضو هیات علمی پژوهشکده بیوتکنولوژی جهاددانشگاهی خراسان رضوی با بیان اینکه در ایران ۳۰ درصد ضایعات غذایی وجود دارد و ۳۰ درصد آب هم همراه با این ضایعات از بین می‌رود، گفت: به صورت کلی باید گفت که بهره‌وری پایینی داریم و از طرفی مصرف آب واقعی ما نسبت به اروپا بسیار بالاست و با وجود این موضوع، در ایران که کشوری در حال ورشکستگی آب است، هنوز آنگونه که باید زنگ‌های خطر به صدا در نیامده است.
دکتر پوریانفر ادامه داد: من مدتی را در استرالیا زندگی می‌کردم با وجود اینکه این کشور آب فراوان دارد، اما فرهنگ‌ها و قوانین سختگیرانه‌ای برای مصرف آب دارند، به گونه‌ای که برای حمام رفتن دستورالعمل‌هایی دارند و آن‌ها را در قالب بروشورهایی درب خانه‌ها پخش می‌کنند، آن‌ها برای حمام رفتن زمان دقیقی را تعیین کرده‌اند، گشت آب دارند و آن‌هایی که از آب بازیافت شده برای آبیاری باغچه‌های خود استفاده نمی‌کنند، جریمه می‌شوند. در واقع تمام این قوانین از سوی دولت وضع شده است و مردم هم خود را موظف به رعایت تمامی این قوانین می‌دانند و همین رعایت قوانین باعث شده که کشورهایی این چنینی به کشورهایی پیشرفته تبدیل شوند.
وی با تاکید بر لزوم انجام چنین اقداماتی در ایران، عنوان کرد: پدافند غیرعامل در این باره می‌گوید مادامی که آب از لوله‌کشی خانه‌ها خارج می‌شود، هیچگاه فکر نمی‌کنیم که این آب از کجاست و چگونه تأمین می‌شود و با خیال راحت از اینکه این آب همیشه وجود دارد، از آن استفاده می‌کنیم و اگر هم در این باره صحبت شود آن را به مباحث سیاسی، افزایش قیمت هزینه آب‌بها و... ربط می‌دهیم.
عضو هیات علمی پژوهشکده بیوتکنولوژی جهاددانشگاهی خراسان رضوی با اشاره به آب‌بهای بالا در کشوری مانند استرالیا که باعث مراقبت بیشتر مردم این کشور در مصرف آب شده است، افزود: در واقع یکی از ضعف‌هایی که در بحث آموزش و تبلیغات وجود دارد این است که در مدارس کشور ما با وجود اینکه کارگاه‌های زیادی برگزار می‌شود، اما هیچ کارگاه آموزشی درباره چگونگی مصرف آب وجود ندارد و حتی در کتاب‌های تحصیلی هم در این باره هیچ مطلبی نیامده است.
دکتر پوریانفر ادامه داد: پژوهشکده جهاددانشگاهی خراسان رضوی باید در راستای آینده‌پژوهی کشاورزی، اقداماتی نظیر جایگزینی محصولات کشاورزی کم‌آب‌خواه‌تر به جای پرآب‌خواه، استفاده از سیستم‌های کشت بسته، مدیریت آب، حفظ و تولید محصولی با ارزش افزوده بالاتر انجام دهد. ما به راحتی در گروه بیوتکنولوژی می‌توانیم به این سمت پیش رویم.
وی اضافه کرد: ما به عنوان پژوهشگر موظف هستیم با توجه به شرایط موجود درک کنیم که چه کاری می‌توانیم انجام دهیم و بر همین اساس تنوع‌بخشی به محصولات و ردیابی ارزش آب را در دستور کار خود قرار داده‌ایم. مثلا اگر فردی که پرورش ماهی دارد و می‌خواهد از این شیوه‌ها استفاده کند، ما می‌توانیم فرمولاسیونی برای ماهی‌های داخلی بسازیم و آن را در اختیار پرورش‌دهنده قرار دهیم.
عضو هیات علمی پژوهشکده بیوتکنولوژی جهاددانشگاهی خراسان رضوی گفت: ما در ابتدای راه قرار داریم و برای اجرای طرح کلانی که در دست داریم، باید حمایت شویم. در حال حاضر از نظر سطح بلوغ فناوری یا همان TRL در حد ۴ هستیم که در نظر داریم به ۶ برسیم و برای این کار نیاز به کمک چند میلیاردی داریم تا در نهایت بتوانیم محصولات‌مان را به تولید انبوه برسانیم، اما هنوز به این مرحله نرسیده‌ایم.
دکتر پوریانفر با بیان این که باور داریم می‌توانیم بخشی از نهاده‌های اولیه مورد نیاز در زمینه شیلات و آبزیان را تامین کنیم، اظهار کرد: تامین غذای آبزیان با استفاده از محصولاتی که به آب کمتری نیاز داشته باشند، زنجیره پیجیده‌ای دارد و پژوهشگری که در این زمینه فعالیت دارد، باید درک کند که چه مقدار آب برای تولید نهاده اولیه صرف شده، صرف چه چیزی شده و آن غذای نهایی که ماهی است، تا چه اندازه برای انسان فایده دارد.
وی ادامه داد: همچنین همکاران ما در گروه قارچ‌های صنعتی در حال کار بر روی تولید مکمل‌های دارویی هستند. برای تولید متابولیت‌های ارزشمند از جلبک‌هایی که ارزش دارویی، غذایی و بهداشتی دارند و کم‌آب‌خواه هستند، از آب‌های نامتعارف استفاده می‌شود.